دانش آموزان؛ مسافران جدید قطار فرار نخبگان

پایگاه بصیرت

به گزارش بصیرت به نقل از گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، نیروهای انسانی، جزو سرمایه های اصلی هر جامعه اند که نقش مهمی در توسعه علمی و فناوری بر عهده دارند. بر پایه آمار صندوق بین‌المللی پول، سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیل ‌کرده برای خروج از ایران اقدام می ‌کنند.
عوامل امنیت اجتماعی، ابهام در آینده شغلی و تخصصی، موضوعات علمی و آموزشی و مسائل اقتصادی مهمترین دلایل مهاجرت مغزها از ایران بوده است. به رغم همه تلاش های صورت گرفته برای کاهش پدیده فرار مغزها و برنامه های اجرایی جلوگیری از خروج نخبگان، این پدیده نه تنها در سال های اخیر کاهش نیافته، بلکه ابعاد تازه تری یافته و آن سرایت به دانش آموزان و استعدادهای برتر در مقاطع راهنمایی و متوسطه است.
«رضوان حکیم‌ زاده» معاون آموزش ابتدایی معاون وزیر آموزش و پرورش در تازه ترین اظهار نظر خود با اشاره به سرایت پدیده مهاجرت نخبگان از دانشجویی به دانش آموزی گفت : یکی از مسائل نگران ‌کننده‌ ای که هم‌ اکنون در کشور با آن مواجهیم، مهاجرت استعداد‌های برتر دانش‌آموزی به خارج از کشور است؛ به طوری که در گذشته مهاجرت دانشجویان ما عمدتا در دوره‌های تحصیلات تکمیلی اتفاق می‌افتاد، اما با توجه به شواهدی که در دست داریم و گزارش‌هایی که از برخی مدارسی که دانش‌آموزان نخبه در آن تحصیل می‌کنند، به دستمان رسیده، متاسفانه تمایل مهاجرت به خارج از کشور به رده‌های پایین‌ تر رسیده است و امروز بسیاری از دانش‌آموزان ما ترجیح می‌دهند بعد از اتمام دوره متوسطه، تحصیلات خود را در خارج از کشور ادامه دهند که این بسیار جای نگرانی دارد.
«محمدامین قانعی راد» جامعه شناس و مدرس دانشگاه و «فریده اولاد قباد» نماینده مجلس و عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا، دلایل گرایش به مهاجرت را میان دانش آموزان و نخبگان ایرانی واکاوی کردند.

** شرایط اجتماعی و سیاسی؛ مهمترین بهانه مهاجرت
قانعی راد در گفت وگو با ایرنا، به تشریح عوامل مهاجرت دانش آموزان و دانشجویان از بعد جامعه شناختی پرداخت و با اشاره به تغییر شکل مهاجرت ها از حالت فردی به خانوادگی در سال های اخیر گفت: در حال حاضر میل عمومی برای خروج از کشور میان طبقه های گوناگون اجتماعی شکل گرفته است تا جایی که حتی افراد کمتر تحصیل کرده در طبقه متوسط و با درآمدهای معمولی نیز برای مهاجرت اقدام می کنند.
از نگاه قانعی راد، شاخص شادی این روزها به مقوله مهمی در کشورها تبدیل شده است تا جایی که یکی از شاخص های توسعه اجتماعی و پیوند افراد با جامعه به شمار می رود. حتی اگر دولت ها رفاه اقتصادی و آزادی های فردی را فراهم سازند اما شادی و نشاط وجود نداشته باشد، مشکلاتی در جامعه باقی خواهد ماند. بنابراین، شهروندان تمایل بیشتری برای خروج از کشور خواهند داشت.
این کارشناس، مهاجرت افراد را تنها به دلیل ادامه تحصیل نمی داند بلکه معتقد است مجموعه ای از شرایط اجتماعی باعث افزایش تمایل مهاجرت میان دانش آموزان و دانشجویان شده است افزایش مهاجرت نشانه نارضایتی از شرایط یا کیفیت پایین زندگی است .
«متاسفانه جامعه کنونی احساس زندگی را به شهروندان خود منتقل نمی کند. در سال های اخیر میزان نارضایتی شهروندان از جنبه های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی افزایش یافته است که بخشی از نارضایتی ها در افزایش مهاجرت ها نمایان می شود.»
قانعی راد، دریافت اقامتِ سایر اعضای خانواده به واسطه تحصیل فرزندان، رهایی از خدمت سربازی برای دانش آموزان و دانشجویان پسر و هراس از وقوع جنگ به دلیل شرایط حساس سیاسی در خاورمیانه را از دلایل دیگر تمایل خانواده ها به تحصیل فرزندان در خارج از کشور اعلام کرد.
بی هویتی، ارزش زدایی از باورها و کم رنگ شدن تعلقات ملی و سرزمینی میان افراد جامعه به ویژه نوجوانان و جوانان نیز دیگر معضل موجود در جامعه کنونی به شمار می رود که تمایل افراد را به مهاجرت تشدید می کند.
قانعی راد راهکارهای کاهش مهاجرت میان نخبگان را تقویت سرمایه اجتماعی و سیاسی و غنی سازی زندگی جمعی عنوان کرد.
به گفته وی، قطب های سیاسی در کشور باید از طریق تعامل به مجموعه ای از توافق ها و اجماع برسند که شهروندان در سایه آن احساس امنیت سیاسی کنند. وجود گره هایی در فرآینده ای سیاسی برای شهروندان آزاردهنده است. تقویت زندگی جمعی و اجتماعی نیز راه دیگری برای ایجاد احساس شادمانی و امنیت در جامعه خواهد بود.
«تعاملات علمی با جهان از راه های چون تعریف دوره دکتری مشترک، انجام طرح های پژوهشی، ایجاد فرصت های مطالعاتی و استفاده از مدرسان خارجی باعث توسعه علمی و ایجاد انگیزه میان دانش آموزان و دانشجویان خواهد شد و احتمال بازگشت آنان پس از تحصیل به کشور را افزایش خواهد داد.»
قانعی راد در پایان تاکید کرد: شرایط داخلی باید به صورتی بازبینی و بازسازی شود که برای نخبه ها و جوانان انگیزه کار و فعالیت به همراه لذت بردن از شرایط را فراهم سازد.

** اغوای نخبگان به مهاجرت در پسِ آینده مبهم شغلی و تبلیغات گسترده
اولاد قباد در تشریح دلایل مهاجرت دانش آموزان و دانشجویان به سایر کشورها، از کمبود امکانات و ظرفیت های بهره برداری از افراد تحصیلکرده در کشور سخن گفت.
به گفته وی، اشتغال مهمترین عامل روی آوردن این گروه از افراد جامعه به مهاجرت است. عمده این افراد برای یافتن شغلی مناسب و درآمدزا پس از اتمام تحصیلات به کشورهای خارجی مهاجرت می کنند. نبود اعتماد به آینده شغلی و تحصیلی و کمبود فرصت های شغلی مرتبط با رشته های تحصیلی باعث افزایش علاقه به مهاجرت می شود. به گمان بسیاری، آینده شغلی در کشورهای خارجی تضمین شده است.
این نماینده مجلس دلیل بعدی افزایش مهاجرت در این گروه از افراد را تبلیغات فراوان شبکه های ماهواره ای و حتی برخی موسسه های آموزشی داخلی عنوان کرد و گفت: وعده وعیدهای اشتغال و فراهم آوردن امکانات رفاهی بیشتر از سوی سایر کشورها باعث جذب دانش آموزان و دانشجویان ایرانی خواهد شد.
«افزایش مهاجرت دانشجویان و دانش آموزش مرگ مغزی، فکری و علمی در کشور را در پی خواهد داشت به طور قطع، کشور برای دستیابی به رشد و توسعه نیازمند نخبگان و افزایش سطح آموزشی است.»
اولاد قباد همچنین به مشکلات پیش روی دانش آموزان و دانشجویان مهاجر نیز اشاره کرد و گفت: افسردگی و قطع ارتباط عاطفی با والدین گریبانگیر بسیاری از این افراد در خارج از کشور می شود. همچنین بسیاری از موسسه ها و دلالانی که مدعی دریافت اقامت و ویزای تحصیلی و کار برای دانش آموزان و دانشجویان هستند، کلاهبردار از آب درآمده و از این راه پول های هنگفتی به جیب می زنند. چندی پیش والدین شمار زیادی از دانشجویانی که به قصد تحصیل به هند سفر کردند برای شکایت از دلالانی که فرزندان آنان را بدون پول و ویزا در این کشور رها کرده اند، به مجلس مراجعه کرده و رسیدگی به وضعیت فرزندان خود را از اعضای کمیسیون خواستار شدند.
این نماینده مجلس درباره فعالیت ها و برنامه های کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس برای کاهش مهاجرت نخبگان و دانشجویان به کشورهای خارجی، به تاسیس و گسترش پارک های علم و فناوری و شرکت های دانش بنیان اشاره کرد و گفت : پارک های علم و فناوری تعامل مناسبی با دانشجویان برقرار ساخته اند که باعث جذب دانشجویان به ویژه افراد نخبه در این پارک ها و موسسه ها شده است. تاسیس شرکت های دانش بنیان حتی باعث جذب نخبه های علمی خارج از کشور شده است.
به گفته وی ، اگرچه در میان نخبگان و استعدادهای برتری که از کشور خارج می شوند، عده ای هستند که پس از اتمام تحصیل خود به دلیل عرقی ملی و احساس تعلق به کشور بازگشته و تلاش خود را در جهت توسعه علمی کشور به کار می بندند اما شماری نیز برای همیشه از کشور مهاجرت کرده و هیچگاه باز نمی گردند.
با توجه به هزینه های نظام آموزشی کشور برای آموزش و پرورش دانش آموزان و دانشجویان نخبه، استعداد برتر یا حتی سایر محصلان با سطوح علمی پایین تر، به نظر می رسد خروج هر یک از این نیروها به معنی هدررفت سرمایه کشور خواهد بود. ایجاد بسترهای لازم برای شکوفایی استعدادها، برنامه ریزی های بلندمدت برای آینده تحصیلی و تامین شغلی مرتبط با رشته های تحصیلی در کنار ایجاد فضایی پرنشاط و سالم تا اندازه زیادی مانع مهاجرت این گروه خواهد شد.

پژوهشم** 9283** 1601**خبرنگار: فرشته ذبیحیان** انتشار: شهناز حسنی