روند در ایران مثبت ولی هنوز شکننده

(روزنامه آسمان آبي ـ 1396/12/05 ـ شماره 579 ـ صفحه 7)

ابتدا از اصطلاحاتی چون «دولت ناکام»، «دولت ضعیف»، «شبه‌دولت» و «دولت ازهم‌پاشیده» برای توصیف این دولت‌ها استفاده شد. بعدها، اصطلاح «دولت شکننده» رواج یافت. این اصطلاح حاوی مطلق‌انگاری نبود. همچنین مطالعات قبلی به‌طور عموم برای توصیف دولت‌های جهان سوم به کار می‌رفت، درحالی که همه دولت‌ها در زمان‌های متفاوت به درجات مختلفی شکننده بوده‌اند و درجه شکنندگی هر دولت با عوامل و شرایط متفاوتی تغییر کرده است. همچنین اصطلاح «دولت شکننده» به‌دلیل شمول آن وارد ادبیات علوم‌سیاسی و جامعه‌شناسی سیاسی شد؛ یعنی پدیده‌هایی مانند دولت ضعیف، دولت ناکام، دولت ازهم‌پاشیده بیانگر درجات مختلف شکنندگی دولت‌ هستند؛ به این ترتیب، اصطلاح دولت شکننده به‌دلیل این‌که هم به توضیح نسبیِ میزان توانایی دولت‌ها قادر است و هم می‌تواند اصطلاحات پیشین را در خود بگنجاند، جای اصطلاحات قبلی را گرفت. «دولت‌های ضعیف و شکننده» دولت‌هایی‌ هستند که ظرفیت لازم برای کنترل و نفوذ در جامعه، تنظیم روابط اجتماعی، استخراج منابع انسانی، مادی و نمادین و تخصیص مقتدرانه منابع را ندارند و در برقراری نظم و اعمال اقتدار در جامعه ناتوان هستند. در مقابل، دولت‌های شکننده دولت‌های توانمند و کارآمد قرار دارند. این دولت‌ها توانایی اقتصادی و نظامی بالایی دارند. همچنین توانایی نمادین (مشروعیت‌بخشی به پایگاه قدرت از طریق جذب نخبگان و توده‌ها در نظام سیاسی) و توانایی اجرایی (قدرت دیوانسالاری دستگاه دولتی به‌عنوان وسیله‌ای برای تحقق سیاست‌ها و اجرای کارآمد قوانین و توانایی دولت در کنترل فساد) آن‌ها بالاست.بنیاد صلح هر سال کشورها را براساس شاخص‌های دولت‌های شکننده از نمره 1 تا 120 رتبه‌بندی می‌کند. هرچه این نمره بالاتر بوده، شکنندگی آن دولت بیشتر است و هرچه این نمره پایین‌تر باشد، آن دولت غیرشکننده‌تر است. گزارش سال 2017 سیزدهمین گزارش بنیاد صلح است و دربرگیرنده داده‌های جمع‌آوری‌شده از اول ژانویه تا 31دسامبر 2016 است؛ بنابراین این گزارش مجموعه حوادث روی‌داده از اول ژانویه 2017 را پوشش نمی‌دهد. بنیاد صلح با بهره‌گیری از نرم‌افزار برآورد منازعه یعنیConflict Assessment Software Tool, CAST، بررسی میلیون‌ها سند و گزارش در هر سال و با تکیه به 12شاخص فوق، رتبه آسیب‌پذیری کشورها را به‌دست می‌آورد.

رتبه‌بندی کشورها

رتبه‌بندی کشورها با اختصاص حداکثر 10امتیاز به هر یک از 12شاخص کلیدی یادشده تعیین می‌شود. پایین‌بودن مجموع امتیازات کسب‌شده، نشانگر آسیب‌پذیری و شکنندگی کمتر یک کشور است؛ یعنی کشوری با آسیب‌پذیری کمتر در پایین جدول رتبه‌بندی قرار می‌گیرند و امتیاز بیشتر نشانه آسیب‌پذیری و شکنندگی بیشتر است. این کشورها بالای جدول هستند. گزارش بنیاد صلح کشورها را بر پایه آسیب‌پذیری‌ و شکنندگی به ۱۱گروه تقسیم کرده است: خطر بسیار شدید (مجموع امتیاز بین ۱۲۰ تا ۱۱۰)، خطر شدید (بین ۱۰۹تا ۱۰۰)، خطر (بین ۹۹ تا ۹۰)، هشدار بسیار شدید (بین ۸۹ تا ۸۰)، هشدار شدید (بین ۷۹ تا ۷۰)، هشدار (بین ۶۹ تا ۶۰)، کمتر باثبات (بین ۵۹ تا ۵۰)، باثبات (بین 40 تا 49)، بسیار باثبات (بین ۳۹ تا ۳۰)، پایدار (بین ۲۹ تا ۲۰) و بسیار پایدار (از ۱۹ به پایین تا صفر).

شکننده‌ترین‌ها

آسیب‌پذیرترین کشور‌ها بر پایه رتبه‌بندی بنیاد صلح در سال ۲۰۱۶ به‌ترتیب عبارتند از: سومالی، سودان‌جنوبی، جمهوری آفریقای مرکزی، سودان، یمن، سوریه، چاد و جمهوری دموکراتیک کنگو. براساس این گزارش، افغانستان، هائیتی، عراق، گینه، نیجریه، پاکستان، بروندی و زیمبابوه کشورهایی هستند که میزان آسیب‌پذیری آن‌ها قدری کمتر از گروه اول و درواقع در گروه خطر شدید قرار دارند. کشورهای گینه‌بیسائو، اریتره، نیجر، کنیا، کامرون، اوگاندا، اتیوپی، لیبی، میانمار، لیبریا، موریتانی، مالی، جمهوری کنگو، رواندا، نپال، تیمورشرقی، بنگلادش، آنگولا و مصر شکنندگی و آسیب‌پذیری‌شان در منطقه خطر قرار دارد. از میان 38کشوری که در مناطق خطر بسیار شدید، خطر شدید و خطر قرار دارند، 24کشور آفریقایی و هشت کشور از منطقه خاورمیانه و 6کشور در شرق آسیا و آمریکای جنوبی هستند. در سال 2017، آسیب‌پذیرترین و شکننده‌ترین کشورهای جهان که در وضعیت خطر بسیار شدید قرار دارند عبارتند از: سودان جنوبی، سومالی، جمهوری آفریقای مرکزی، یمن، سوریه، سودان. اتیوپی در این گزارش از منطقه خطر به منطقه خطر شدید سقوط کرده است.

باثبات‌ترین‌ها

فنلاند در سال‌های 2016 و 2017 باثبات‌ترین کشور جهان است. نروژ، سوئیس، دانمارک، سوئد، استرالیا، ایرلند، ایسلند، کانادا، نیوزیلند، لوکزامبورگ، هلند، اتریش، آلمان و پرتغال در منطقه پایدار قرار دارند؛ یعنی باثبات‌ترین و کم‌آسیب‌پذیرترین کشورهای جهان هستند. بلژیک، سنگاپور، انگلستان، فرانسه، ایالات‌متحده، ژاپن، کره‌جنوبی در منطقه کشورهای بسیار باثبات قرار دارند.

دولت‌های درحال صعود و نزول در آسیب‌پذیری و شکنندگی در سال‌های 2007- 2017

مطابق گزارش بنیاد صلح در سال2017 در میان کشورهای جهان، ترکیه در شاخص‌های حقوق بشر و حاکمیت قانون، وفاق نخبگان، نارضایتی و شکایت گروه‌ها، وضعیت امنیتی و فشارهای ناشی از آوارگان و جابه‌جایی داخلی جمعیت طی سال‌های 2007 تا 2017 نزول بسیاری کرده است. در پایان گزارش سال ۲۰۱۶ آمده است: در این سال ۷۸کشور در مقایسه با سال گذشته از آسیب‌پذیری خود کاسته‌اند و آسیب‌پذیری ۷۷کشور افزایش یافته است. ۲۳کشور تغییر محسوسی نداشته‌اند. این گزارش با اشاره به بحران‌های 6ماه گذشته سال جاری ازجمله سیل مهاجرت به قاره اروپا، ادامه جنگ داخلی در یمن، سوریه و لیبی، درگیری نیجر، نیجریه، چاد و کامرون با گروه تروریستی بوکوحرام، مبارزه با داعش در خاورمیانه و کشورهای شمال آفریقا، افق روشنی برای سال جاری در حل منازعات ترسیم نمی‌کند و بروز تهدیدهای تازه را دور از انتظار نمی‌داند.

وضعیت ایران

ایران در گزارش بنیاد صلح برای سال‌۲۰۱۶ همراه ۲۹کشور دیگر در گروه هشدار بسیار شدید و در رتبه۴۷ قرار دارد، در حالی که در سال2017 دو پله صعود کرده و با نمره 85/5 در رتبه49 قرار گرفته است. ایران در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۴ در میان ۱۷۸کشور در رتبه۴۴ جای گرفته بود و در سال‌های قبل از آن، از مجموع ۱۴۰کشور بررسی‌‌شده رتبه‌های کمتری داشت و شکنندگی آن به اوج خود رسیده بود: سال۲۰۱۳ رتبه۳۷، سال‌۲۰۱۲ رتبه‌۳۴، سال۲۰۱۱ رتبه‌۳۵، سال‌۲۰۱۰ رتبه‌۳۲ و سال۲۰۰۹ رتبه۳۸ را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده بود که حاکی از شکنندگی و ناپایداری دولت طی این سال‌هاست. براساس گزارش سال2014، درجه شاخص شکنندگی ایران در این سال نسبت‌به 2013 حدود 2/5واحد کاهش یافته؛ یعنی شدت شکنندگی آن کمتر شده است. طبق این گزارش، ایران بیشترین ترقی را در میان دیگر کشورهای جهان در سال2014 نسبت‌به 2013 داشته است. ایران در سال‌های 2006 و 2007 در وضعیت مناسبی از لحاظ پایداری و آسیب‌ناپذیری (غیرشکنندگی) قرار داشت، اما روند پیشرفت در پایداری و آسیب‌ناپذیری از سال2008 متوقف و به میزان قابل‌توجهی کاهش یافت؛ به‌گونه‌ای‌که در میان سال‌های 2009 تا 2013 بالاترین میزان و سطح از ناپایداری و شکنندگی را تجربه کرده است. ناگفته نماند مطابق گزارش، هرچه نمراتی که هر یک از شاخص‌های مربوط به شکنندگی دولت‌ها به خود اختصاص می‌دهند پایین‌تر باشد، شکنندگی و آسیب‌پذیری دولت کمتر است و برعکس، هرچه میزان این شاخص‌ها بیشتر باشد، شکنندگی و آسیب‌پذیری دولت در زمینه‌های پیش‌گفته بیشتر است. علاوه‌بر این، رتبه (Rank) بالاتر دال بر بهبود وضعیت است. شکنندگی ایران در سال 2010 به اوج خود رسیده، اما در چند سال اخیر، رو به بهبود گذاشته است. در سال2007 ایران بهترین وضعیت خود را داشته که هنوز بــه آن نـــرسیده است. بـــا کاهش شکنندگی و آسیب‌پذیری ایـــران در میان ســـــال‌هـــای 2017 – 2015 وضعیت ایران بهبود قابل‌توجهی یافته است. تغییرات سال به سال میزان نشان می‌دهد در میان سال‌های 2008 تا 2011( 1386 تا 1390) ایران بالاترین میزان از شکنندگی و آسیب‌پذیری در شاخص‌های پیش‌گفته را تجربه کرده و درمیان ســـال‌های 2014 تــا 2017 (1392تا 1396) کمترین میزان شکنندگی را نسبت‌به سال‌های قبل تجربه کرده است.

ایران از سال 2011 تا 2017 روند صعودی در آسیب‌ناپذیری و غیرشکنندگی داشته است. براساس گزارش بنیاد صلح در سال2014، چهار وجه عمده آسیب‌پذیری و شکنندگی ایران در زمینه‌های فقر و کاهش قدرت اقتصادی، خدمات عمومی، نارضایتی گروه‌ها و وضعیت امنیتی است. این در حالی است که در سال2017 ایران در این شاخص‌ها بهبود قابل‌توجهی را تجربه کرده است. سه وجه عمده آسیب‌پذیری و شکنندگی ایران در سال2017، در زمینه‌های شکایت و نارضایتی گروه‌ها، حاکمیت قانون، فقدان وفاق نخبـــگان (ازهـم‌گسیختگی نخبگان) است. شاخص‌های اقتصادی شکنندگی دولت از سال 2006 روند صعودی را طی کرده که این امر نشان‌دهنده آسیب‌پذیری دولت در زمینه‌های قــدرت اقتصــادی، توسعه نامتوازن اقتصادی و فرار نخبگان و سرمایه انسانی است؛ البته این روند صعودی از سال 2014 تا 2017 متوقف و تا حدی کاهش یافته که این امر نشان‌دهنده بهبود نسبی وضعیت ایران در زمینه‌های اقتصادی است. شاخص‌های انسجام و وفاق نیز نشان می‌دهند روند صعودی که ایران از سال 2007 تا 2011 در زمینه امنیتی تجربه کرده متوقف و به میزان قابل‌توجه و چشمگیری کاهش یافته است؛ البته شاخص‌های نبود وفاق نخبگان(از‌هم‌گسیختگی نخبگان) و اعتراضات و شکایت گروه‌ها متوقف نشده که این امر نشان‌دهنده شکننده و آسیب‌پذیر دولت در این دو زمینه است. شاخص‌های اجتماعی در میان سال‌های 2006 تا 2017 نیز حاکی از روند نزولی (به‌معنای بهبود وضعیت) و چشمگیر متغیرهای فشار جمعیتی و فشارهای ناشی از جابه‌جایی جمعیت و... است. این درحالی است که متغیرهای شاخص‌های سیاسی شکنندگی دولت در میان سال‌های 2006 تا 2017 روندهای متفاوتی را طی کرده‌اند. متغیر حاکمیت قانون و حقوق بشر روند صعودی را در این سال‌ها تجربه کرده که نشان‌دهنده شکنندگی و آسیب‌پذیری دولت در این زمینه است. متغیر خدمات اجتماعی نیز روند کاهشی چشمگیری به‌ویژه از سال 2011 تا 2017 را طی کرده که نشان‌دهنده بهبود قابل‌توجه وضعیت ایران در این زمینه است. مطابق با متغیر مداخله عوامل خارجی روند پُرنوسانی در میان سال‌های 2006 تا 2017 داشته است. این متغیر در میان سال‌های 2007 تا 2013 روند افزایشی و از سال 2014 تا 2017 روند کاهشی را تجربه کرده است. درنهایت، ایران در زمینه مشروعیت دولت، روند صعودی (افزایش شکنندگی و آسیب‌پذیری) را تجربه کرده است.

ایران و خاورمیانه

در میان کشورهای خاورمیانه، کشورهای سوریه و یمن آسیب‌پذیرترین و شکننده‌ترین دولت‌ها را داشته و در منطقه خطر بسیار شدید قرار دارند. همچنین کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان نیز در منطقه خطر شدید قرار دارند. کشورهای مصر، لبنان، ایران، ترکیه سطح کمتری از شکنندگی و بی‌ثباتی را نسبت‌به کشورهای بالا تجربه می‌کنند و در منطقه هشدار بسیار شدید قرار دارند. در میان کشورهای خاورمیانه کشورهای اردن، مراکش، عربستان سعودی و تونس در منطقه هشدار شدید و بحرین در منطقه هشدار قرار دارد. کویت، عمان، امارات متحده عربی و قطر نیز در منطقه کمتر باثبات و باثبات قرار گرفته‌اند. در گزارش دولت‌های شکننده بنیاد صلح، رتبه‌بندی کشورها با اختصاص حداکثر 10 امتیاز به هر یک از 12شاخص کلیدی یادشده تعیین می‌شود و برخلاف معمول، پایین‌بودن مجموع امتیازات کسب‌شده، نشانگر آسیب‌پذیری و شکنندگی کمتر است و بالعکس امتیازات بیشتر نشانه آسیب‌پذیری و شکنندگی بیشتر دولت‌هاست.

منابع در دفتر روزنامه موجود است.

منبع: http://global.fundforpeace.org

https://asemandaily.ir/post/14332

ش.د9605031