اولین نگهبانان قانون اساسی

تصویب نهادی با عنوان شورای نگهبان، تحقق عملی و عینی آرزوی علمای اسلام‌خواه مشروطه‌طلبی بود که بر نظارت پنج نفر از فقها بر قوانین مصوب مجلس شورای ملی تأکید داشتند؛ اما عملا خیلی زود این رکن اساسی اعتبارش را از دست داد و کنار گذاشته شد. مطابق با اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه (که بعدها به «تراز اول» مشهور شد): «مقرر است در هر عصری از اعصار، هیئتی که کمتر از پنج نفر نباشد از مجتهدین و فقهای متدین که مطلع از مقتضیات زمان هم باشند به این طریق که علمای اعلام و حجج اسلام مرجع تقلید شیعه، اسلامی 20 نفر از علما که دارای صفات مذکوره باشند، معرفی به مجلس شورای ملی بنمایند، پنج نفر از آنها را یا بیشتر به مقتضای عصر، اعضای مجلس شورای ملی بالاتفاق یا به حکم قرعه تعیین نموده، به سمت عضویت بشناسند تا موادی‌که در مجلس عنوان می‌شود، به‌دقت مذاکره و غوررسی نموده، هر یک از آن مواد معنونه که مخالفت با قواعد مقدسه اسلام داشته باشد، طرح یا رد نمایند که عنوان قانونیت پیدا نکند و رأی این هیئت علما در این باب مطاع و متبع خواهد بود و این ماده تا زمان ظهور حضرت حجت عصر عجل‌الله فرجه تغییرپذیر نخواهد بود.» ‎‎ جمهوری اسلامی را باید احیاگر این اصل و چنین نظارتی دانست و نهاد شورای نگهبان مطابق با قانون اساسی چنین اعتباری را یافت تا اعتباربخش قوانین مصوب مجلس باشد. با توجه به این جایگاه است که در همان آغاز کار شورای نگهبان، حضرت امام(ره) می‌فرمایند: «از حضرات فقهای نگهبان تقاضا می‏شود كه در مأموریت مهم خود به‌هیچ‌وجه ملاحظه اشخاص و یا گروه‌های انحرافی را ننموده و به وظیفه بسیار خطیر خود قیام و اقدام نموده و نگهبانی از اسلام و احكام مترقی آن نمایند.» (7/3/1359) در روز ۳۰ بهمن ۱۳۵۸ بود که حضرت امام خمینی (ره) طی حکمی که از سوی حجت‌الاسلام سیداحمد خمینی اعلام شد، فقهای شورای نگهبان قانون اساسی را برگزیدند. حجت‌الاسلام سیداحمد خمینی با اعلام این خبر، عنوان داشت: «افراد تعیین‌شده به جز آقای محمدرضا مهدوی‌کنی که از مجتهدین تهران هستند، همگی از مدرسین مجتهد حوزه علمیه قم می‌باشند و بر قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی نظارت خواهند کرد، تا این قوانین هیچ‌گونه مخالفتی با اسلام نداشته باشد.»

حاج سیداحمد خمینی اسامی شش نفر از اعضای منتخب امام(ره) برای عضویت به عنوان فقهای شورای نگهبان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را به شرح زیر اعلام کرد: «حضرات آیات: حاج شیخ‌عبدالرحیم ربّانی‌شیرازی، حاج‌شیخ لطف‌الله صافی، حاج‌شیخ محمدرضا مهدوی‌کنی، حاج‌شیخ غلامرضا رضوانی، حاج‌شیخ احمد جنتی، حاج‌شیخ یوسف صانعی.»(1/12/1358) به فاصله یک روز بعد و در تاریخ اول اسفند ۱۳۵۸، آیت‌الله ربانی‌شیرازی، عضو شورای نگهبان طی گفت‌وگویی با روزنامه «کیهان» درباره فقهای منتخب امام(ره) برای شورای نگهبان، گفت: «اینها همه از فقها و اساتید قم هستند و مسلّماً بینش آقا [امام] نسبت به فقها بینش صحیحی است. همه‌ اینها از مدرسین حوزه هستند، به جز یک نفر که در نجف بوده است. آقای رضوانی از هنگامی که آقا در نجف بودند، ایشان هم در نجف بودند و با آقا به ایران بازگشتند.» آقای ربّانی‌شیرازی در پاسخ به این پرسش که شورای نگهبان چه زمانی کار خود را شروع می‌کند، گفت: «این شورا بعد از اینکه مجلس تشکیل شد، شروع به کار می‌کند؛ البته باید شش نفر دیگر از حقوق‌دانان مسلمان توسط شورای عالی قضائی انتخاب شوند و به مجلس معرفی شوند تا شورای نگهبان تکمیل شود. یعنی شورای نگهبان زمانی کار خود را شروع می‌کند که شورای عالی قضائی و مجلس شورای ملی تشکیل شده باشد.» با برگزاری مرحله اول اولین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ و نیز دومین مرحله در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹، مجلسِ اول کار خود را در ۷ خرداد ۱۳۵۹ آغاز کرد.

در تیر ماه ۱۳۵۹، از سوی شورای عالی قضائی ۱۲ حقوق‌دان به نام‌های سیدحسین مرتضوی، علی آراد، مهدی هادوی، حسین مهرپور، گودرز افتخار جهرمی، محمد صالحی، حسین حجتی، محمود فهیمی، سیدهاشم طباطبائی، سیدجلال‌الدین مدنی‌کرمانی، محمدجعفر لنگرودی و محسن هادوی برای انتخاب شش حقوق‌دان شورای نگهبان به مجلس معرفی شدند.

بحث و بررسی نمایندگان درباره این ۱۲ نفر در تاریخ‌های ۲۳ و ۲۶ تیرماه صورت می‌گیرد؛ امّا رأی‌گیری در تاریخ ۲۶ تیرماه و به ریاست رئیس سنی مجلس، مرحوم دکتر «یدالله سحابی» نماینده تهران انجام می‌شود. در روز ۲۶ تیرماه اعلام شد آقای محمدجعفر لنگرودی از کاندیداتوری انصراف داده و به این‌ ترتیب حقوق‌دانان حاضر به ۱۱ نفر تقلیل یافتند و همین موضوع نیز موجب بحث‌هایی میان نمایندگان شد؛ به‌طوری که برخی این مسئله را مانع رأی‌گیری دانستند و بیان کردند فرد دوازدهم هم باید معرفی شود تا از میان ۱۲ نفر، شش نفر انتخاب شوند. درنهایت با وجود بحث‌های فراوان، رأی‌گیری انجام شد و از ۱۹۵ رأی، به‌ترتیب آرا آقایان مهرپور ۱۷۹ رأی، محسن هادوی ۱۷۲ رأی، مهدی هادوی ۱۵۱ رأی، علی آراد ۱۴۰ رأی و محمد صالحی ۱۳۲ رأی کسب کردند و به عنوان شش حقوق‌دان شورای نگهبان برگزیده شدند؛ بنابراین در ۲۶ تیرماه ۱۳۵۹، شورای نگهبان تکمیل و رسماً کار خود را آغاز کرد؛ به همین دلیل ۲۶ تیرماه سالروز تأسیس شورای نگهبان نام گرفت. از آن تاریخ تا به حال شورای نگهبان فراز و نشیب‌های بسیاری را از سر گذرانده است.