تهران شبیه پاریس؛ آرزوی ناصرالدین شاه

مساحت طهران پیش از آن‌که شهر شود، حدود ۴ کیلومتر مربع بود؛ بافت روستایی داشت با اراضی کشاورزی و باغات سرسبز و درختان فراوان چنار و انار. کاخ‌هایی هم داشت متعلق به رجال و شاهان قاجار و برج‌ها و دروازه‌هایی هم داشت یادگار دوره صفوی؛ دورانی که شاه‌طهماسب قریه طهران را به یک دژ نظامی تبدیل کرد برای محافظت از قزوین که آن موقع پایتخت بود.

ناصرالدین قاجار، سفر فرنگ که رفت، شهرهای اروپایی به چشمش باشکوه آمدند و تصمیم گرفت طهران را به شیوه غربی نوسازی کند. این‌گونه شد که ۲ دهه پس از آغاز سلطنت ناصرالدین قاجار، «موسیو بوهلر» فرانسوی همراه یک گروه آمدند و برای طهران نقشه‌ای کشیدند هشت‌ضلعی؛ به تقلید از پاریس. شبکه‌ای از مسیرها نیز تعیین شد و ساخت اماکن جدید پیش‌بینی شد و این نقشه را ناصرالدین قاجار پسندید. طهران قدیم با نقشه جدید شهری می‌شد ۱۹ کیلومترمربعی با ۱۲ دروازه؛ در هر طرف شهر ۳ دروازه برای تردد. حصارهای قدیمی هم که داخل شهر افتاده بودند طبق نقشه جدید خراب شدند و حصارهای جدید آمدند. همان موقع هم طهران برای جمعیت ۱۵۰ هزار نفری‌اش جای کافی نداشت و بسیاری از طهرانی‌ها بیرون حصارهای قدیمی خانه ساخته بودند. ولی با نوسازی شهر این خانه‌ها افتادند داخل پایتخت جدید و شدند بخشی از دارالخلافه ناصری.

یکی از نخستین نقشه‌های دقیق تهران که شکل هشت‌ضلعی نامنتظم آن را نشان می‌دهد

تناقض سنت و مدرنیته در دارالخلافه!

نوسازی پایتخت به سبک غربی حدود ۱۲ سال طول کشید. از همان‌موقع تناقضی برای طهران رقم زد که دیگر هیچ‌وقت از دستش خلاص نشد؛ تناقض میان سنت و مدرنیته! ساختمان‌های نو به سبک غربی در میان بافت سنتی و معماری بومی ایرانی خزیدند و وصله ناجور شدند. آن موقع برای طهران، سینما و کافه و بوستان‌های شهری هم ساختند تا بیشتر شبیه شهرهای اروپایی شود. علاوه‌ بر ‌آن برخی خیابان‌های اصلی برای عبور کالسکه سنگفرش شدند و در معابر اصلی و محله‌های اعیان‌نشین مغازه‌هایی به سبک جدید باز شد که اجناس لوکس می‌فروختند.

عکسی از دورنمای بازار طهران از فراز شمس‌العماره در دوره ناصری

آن‌موقع طهران چند محله اصلی بیشتر نداشت؛ ارگ، عودلاجان و سنگلج که اعیان‌نشین بودند و چاله حصار و چاله میدان که فقیرنشین. تضاد طبقاتی که معلوم است از همان‌موقع با شدت زیاد به‌طور کامل وجود داشت؛ اغلب مردم عادی روزمزد بودند و بعضی وقت‌ها نان برای خوردن نداشتند و عده‌ای لباس‌های فاخر به سبک غربی می‌پوشیدند و کالسکه و خدمه داشتند و در کاخ‌های بزرگ زندگی می‌کردند.

نقشه طهران در اواخر دوره ناصری

مشکل ۱۵۰ ساله تهرانی‌ها!

شاید برای خیلی‌ها عجیب و باورنکردنی باشد، ولی مهاجرت به پایتخت و افزایش جمعیت از همان دوره ناصری شروع شد. به ‌این ‌ترتیب نیز اجاره‌نشینی در پایتخت متولد شد! تا ۲۰ سال پس از این نوسازی اساسی طهران حدود ۱۰ هزار ملک مسکونی داشت و کمبود مسکن. در واقع در دارالخلافه ناصری یک سوم جمعیت اجاره‌نشین بودند؛ اغلب کارگرانی بودند که برای کار به طهران می‌آمدند و در خانه‌های بزرگ ملاکان یا خانه‌های کوچک ساکنان پایتخت یک یا ۲ اتاق اجاره می‌کردند.

سر و وضع زندگی مردم عادی در تصویری منسوب ‌به دوره ناصری

از وضعیت پایتخت در دوره ناصری می‌توان فهمید مشکلات همیشگی تهران خیلی قدیمی هستند و سابقه‌شان به زمان‌های خیلی دور باز‌می‌گردد؛ حتی پیش از آن‌که طهران «تهران» شود! برای مثال بخشی از گزارش سرهنگ «احمد امین» وابسته نظامی و مباشر سفارت عثمانی در تهران را بخوانید که مربوط به اواخر دوره ناصری است: «شهر تهران با جمعیتی متجاوز از ۲۵۰ هزار نفر در قسمت شرقی جلگه‌ای به مساحت ۲۵۰۰ کیلومترمربع بنا شده است. هوایش قدری گرم ولی سالم است. قسمت خارجی ابنیه گلی است و بدین‌جهت منظره عمومی شهر حالت دلگیرانه‌ای دارد. کوچه‌ها تنگ و غیرمنظم می‌باشد... شهر با قلعه خاکی محصور و بیرون قلعه خندقی به عمق ۱۵ متر دورتادور شهر را احاطه نموده و در جهات مختلف قلعه دروازه‌های متعدد موجود است که مأمورین گمرک در این دروازه‌ها از واردات و صادرات شهر حقوقی گمرگی اخذ می‌نمایند...

ساختمان‌ها با خشت خام بنا شده فقط در گوشه و در و پنجره‌ها آجر مصرف می‌نمایند. و از چوب درختان تبریزی که در اطراف شهر به قوت آبیاری به عمل آورده‌اند، استفاده می‌شود. در پوشش سقف خانه‌ها نی‌هایی که از رشت می‌آورند به کار می‌برند و روی آنها خاک می‌ریزند و سپس روی خاک کاه‌گل می‌مالند... اتاق‌ها دورتادور حیاط‌ها بنا شده و پنجره‌های آن مشرف به حیاط خانه است. در این اواخر اعیان و اشراف که درصدد تجدیدبنا هستند ساختمان‌های خود را با چوب‌های ساچ که از هندوستان می‌آورند، می‌سازند...

در مسافت چند ساعته از شهر چاه‌هایی کنده و اتصالاً آنها را تا شهر ممتد گردانده و بدین وسیله آب به شهر می‌رسانند. عملیات حفر این چاه‌ها پرخرج بوده بدین جهت در تصرف ثروتمندان می‌باشد...

آن‌هایی که اندک زمانی ثروت مساعد پیدا می‌کنند یک کالسکه دو اسبی تدارک دیده به همراه دو نفر اسب‌سوار که پشت سر کالسکه حرکت می‌‌نمایند در کوی و برزن می‌گردند. ثروتمندان و وزراء با کالسکه‌هایی که شش اسب بر آنها بسته شده است و سرویس چای و قلیان به همراه دارند در کمال عظمت در شهر رفت و ‌آمد می‌نمایند.»

تصویری از دروازه دولت، یکی از دروازه‌های تاریخی طهران که در دوره پهلوی اول تخریب شد