پیامدهای خشک شدن رودخانه زنگوان

   آب در زندگی بشر اهمیت بنیادی وخواص مهمی دارد و آبادانی و عمرانی را در حاشیه ی خود ایجاد می نماید.  آن را مایه حیات گویند یعنی وجود هر گونه حیات، متکی به وجود آب است. حکیمان قدیم آن را یکی از چهار عنصر تشکیل دهنده مادّه می‌دانستند، این واژه برابر لغت عربی "ماء" در قرآن و به روایت بعضی از مفسران بیش از 63 بار دراین کتاب مقدس به آن اشاره شده است .در دو دین بزرگ مسیحیت و اسلام ونیز آیین راستین یهود،آب ماده پاک‌کننده محسوب می‌شود. در همین حال انسان برای انجام فعالیت هایش به آب شیرین نیاز دارد.آب شیرین ،یعنی آبی که میزان نمکهای آن بسیار کم باشد ، امروزه در بسیاری از کشورها ، آب نوعی منبع استراتژیک محسوب می‌شود .
    برای استفاده مطلوب از آب چه کار باید کرد؟ در روز گرم تابستان وقتی شیر آب قطع می شود ، ضرورت وجود آب در زندگی انسان نمایان می گردد. انسان می تواند بدون غذا چند روزی را بگذراند ، اما بدون آب به زودی از پا در می­آید، آیا می توانید روزی را تجسم کنید که آب نداشته باشید؟، آیا آب را به بطور سالم و در حد نیاز استفاده می کنید؟ آیا آب به اندازه کافی و در همه جا در دسترس بشر هست؟ این  نوشته  به روش تحلیلی توصیفی و مطالعه کتابخانه ای اشاره به نقش آب و پیامدهای خشک شدن رودخانه زنگوان­از  در استان ایلام، متاثر ازخشکسالی های اخیر و ارائه راهکار و پیشنهاد هایی در این ارتباط است. 
    دهستان زنگوان در کنار دهستان کارزان از توابع بخش کارزان شهرستان سیروان استان ایلام قرار دارد، هر دو دهستان در موازات با رودخانه یا چم زنگوان و در امتداد جاده ایلام به شهرستان سیروان واقع شده اند.  بر اساس سر شماری و تقسیمات کشوری در مجموع از سراب کارزان تا شهرک سرتنگ 16 پارچه آبادی وجود دارد . یکی از عوامل ماندگاری مردمان این سرزمین رودخانه ای است که در گویش و گفتار آنان با نام ، چم یا گلال ،  از آن نام برده می شود ،  "چم "به معنی جا و مکان و در پاره ای از موارد با نام روستا نیز تکلم می گردد ،  مانند چم روته  و در اینجا  به معنی چشمه ، یا رودخانه  استفاده شده است .در بعضی فرهنگ های لغت نیز "گلال "هم معانی مختلفی را به ذهن متبادر می سازد که از جمله آنها رودخانه و نیز سنگ ریزه ، قلوه سنگ و نیز کف و بستر رودخانه گفته شده است.

در هر حال "چم"  زنگوان از ریزش آب کوه های مانشت ، قلارنگ  در جنوب و ارتفاعات چرمین و لنه  در شمال آن به مادر رود  صیمره می ریزد(احمدی ؛2) این رودخانه طویلترین و پر آب ترین رودخانه ی شهرستان سیروان محسوب می شود  است که هم اکنون بر اثر خشکسالی های اخیر خشک شده است .تنگه شمشه در محل پايين دست رودخانه زنگوان قرار گرفته و در محل برش عرضي كوه لنه  سبب خروج رودخانه زنگوان از آن به سمت زهكش رودخانه چرداول است  . اما خشکسالی یک پدیده طبیعی و تکرار شونده اقلیمی است . وقوع این پدیده در تمام نقاط  محتمل است . هر چند که ویژگیهای آن از نقطه ای به نقطه دیگر کاملا متغیر و متمایز است  اما تعریف مفهومی خشکسالی می تواند در تدوین سیاستهای مقابله با آن  مفید و موثر باشد.اندیشمندان علوم زمین و جغرافیا ، خشکسالی را به دوره ای می گویند ، که کمبود بارش در آن دوره باعث بروز خسارات شدید به محصولات کشاورزی و کاهش تولیدات میگردد. خشکسالی عبارت ازخشکی غیرطبیعی وکمترازحد معمول، بنابراین ویژگی دائمی منطقه نبوده ودر هررژیم آب وهوایی ممکن است مشاهده شود.  تعاریف دیگر خشکسالي را به معناي اقليمي آن يعني مقدار انحراف بارش يک سال در يک محل نسبت به بارش ميانگين همان محل(زندی ، 1400،36) تعریف نمود ه­اند.
     در همین حال  این پدیده از سایر بلایای طبیعی پیچیده تر و بخشهای بیشتری از این شهرستان را تحت تاثیر قرار داده است  و به اندازه سیل و طوفان خسارت ببار آورده است.همانگونه که گفته شد ، پدیده ای طبیعی و تکرار شونده است اما  وقوع آن در هر اقلیمی محتمل میباشد. با توجه به مشخصات و متغیرهای اقلیمی راهکارهایی برای تقابل با آن وجود دارد .خشکسالی دارای جنبه های مختلفی است . چهار وجه مهم خشکسالی به ترتیب وقوع عبارتند از : خشکسالی اقلیمی، ناشی از افت میزان بارش که به ندرت اتفاق می افتد .دوم خشکسالی کشاورزی متأثر از کمبود آب برای کشت محصولات زراعی است و هیدرولوژیکی ، در این نوع خشکسالی، که اغلب بر اثر خشکسالی وابسته به اقلیم، کاهش بارش برف و باران و منابع آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد، بشر و کره خاکی با کمبود شدید آب مواجه می‌شوند. خشکسالی هیدرولوژیکی اغلب مدت‌ها پس از سایر انواع خشکسالی‌ها اتفاق می‌افتد چرا که زمانی نسبتاً طولانی لازم است تا کاهش بارش برف و باران اثرات خود را بر اجزای سیستم هیدرولوژیکی نظیر کاهش جریان آب رودخانه‌ها، رطوبت خاک و یا منابع آب زیرزمینی بر جای بگذارد. سرانجام  خشکسالی اقتصادی و اجتماعی که طی آن  مردم با کمبود شدید آب و مواد خوراکی مواجه می‌کند . خشکسالی اجتماعی- اقتصادی زمانی یک نقطه را در بر می گیرد که تقاضا به طور قابل توجهی از عرضه تجاوز کند. این نوع خشکسالی ممکن است در بسیاری از موارد به مرگ و میر، قحطی و حتی مهاجرت مردم به نقاط دیگر منجر شود بر این اساس شهرستان سیروان با دو نوع خشکسالی کشاورزی و اقتصادی اجتماعی مواجه و در مسیر خشکسالی اقلیمی و هیدولوژیکی نیز قرار دارد . عوامل  بروز خشکسالی عمدتا به عوامل اقلیمی و غیر اقلیمی تقسیم میگردند. فعالیتهای انسانی در عرصه حوزه های آبخیزو تغییرات نامناسب کاربری و الگوهای نامناسب کشت و مصرف آب از عمده ترین علل و دلایل بروز و تشدید خشکسالی میباشند. ، علاوه بر خسارات اقتصادی ، خسارات زیست محیطی و بیولوزیکی نیزاز پیامدهای آن میباشند. مقابله با این پدیده  نیازمند عزم و برنامه ملی و افزایش سطح اگاهیهای مردم دارد و این برنامه ها باید بطور منظم مورد بازبینی و اصلاح قرار گیرند(فرامرز ، 23مرداد:1401).هر چند کاهش نزولات آسمانی بلیه طبیعی است ولی مردم قادر هستند با اتخاذ سیاستها و راهکارهایی میزان آسیب پذیری خود را همانند سایر بلایای طبیعی کاهش دهند.برنامه ریزی در جهت کاستن از تاثیرات خشکسالی این امکان را به سیاستگزاران میدهد که با هزینه های بسیار کمتری بتوانند در مقابل این پدیده مبارزه کنند. به تعویق انداختن این تقابل و مبارزه تا شرایط بحران میزان اعتماد به نفس مردم را پایین آورده و اثرات خشکسالی را شتابزا می سازد . بررسی ها نشان می دهد که موانع متعددی در این ارتباط وجود دارد. از قبیل :عدم شناخت علمی وکافی و بموقع از سوی مردم و برنامه ریزان،عدم اولویت گذاری نسبت به این پدیده در مناطقی که خشکسالی در آن مناطق در حال روی دادن است.کمبود اعتبارات و تخصیصهای دولتی ،عدم وجود یک متولی واحد در امر برنامه ریزی و مقابله با پدیده خشکسالی و تقسیم مسئولیتها در بخشهای مختلف دولتی و غیر دولتی ،عدم وجود یک برنامه ملی استفاده و بهره برداری از منابع طبیعی که شامل آب و جنگل و مرتع و... میباشد. منسوخ کردن برنامه های سنتی تخصیص منابع آب در دراز مدت میتواند بستر مناسبی برای مدیریت منابع طبیعی باشد همچنین برآورد دقیق مالی از خسارات ناشی از خشکسالی وجود ندارد . این محدودیت از طرفی به لحاظ دامنه و وسعت خشکسالی است که در آینده قرار است روی دهد که طبیعتا برآورد دقیق را مشکل میسازد و از طرف دیگرخساراتی­که به بخشهای مختلف وارد میشود که ماهیت اقتصادی ندارند از قبیل نگرانی و رنجهای مردم ، خسارات به منابع بیولوژیکی ، تخریب محیط زیست ،مهاجرت گونه های کمیاب پرندگان و سایر مباحثی که به لحاظ اقتصادی قابل قیمت گذاری نیستند. مطالعات نشان داده که برنامه ریزیهای بحران گرا در خصوص خشکسالی بشدت ناکارآمد ، نامعقول ، ناهماهنگ و پرهزینه هستند. در همین خشکسالی اخیر سالانه بیش از هزاران میلیارد ریال توسط دولت برای جبران خسارات خشکسالی هزینه شد ه است . سوالی که در این ارتباط به ذهن متبادر می گردد ، این است چند درصد از این بودجه به این شهرستان تخصیص یافته ؟ و چه پیگیریهایی صورت گرفته است ؟ ارزیابی برنامه های ملی مقابله با خشکسالی از عمده کارهایی است که در این زمینه باید صورت گیرد و در هر مرحله نقایص و کمبودهای آن جبران و اصلاح گردد . همانطور که در قبل متذکر گردید خشکسالی پدیده ای تکرار شونده است و بعنوان مثال اقتصاد این شهرستان کشاورزی و یکی از شهرستان‌های محروم در زمینه زیر ساخت عمرانی، اقتصادی استان ایلام محسوب می‌شود.شهرستان  ما در دو دهه گذشته  خشکسالیهایی با شدت و ضعف متفاوت را تجربه کرده است لذا بازنگری برنامه های مقابله با خشکسالی در جهت بهبود روشها و برنامه ها در مقابله با خشکسالیهای آتی بسیار مهم و حیاتی است. داده های این پژوهش نشان دهنده آ ن است که در شرایط عادی ، فقط یک پارچه از آبادی های شهرستان دارای 4500 راس گوسفند ،300 راس بز 75 راس گاو 1250قطعه طیور و سایر حیوانات اهلی به تناسب نیاز بوده اند ، که سهم قابل توجهی در تولید گوشت ، روغن محلی ، تخم مرغ ،پشم ... ونگهداری و پرورش این قِسم دام در کنار فعالیت های کشاورزی دیمی و آبی و عرضه محصولاتی مانند ، گندم ، جو، انواع مختلف حبوبات ، برنج وصیفی جات بوده است این امور در نوع خود باعث اشتغال زایی 150 نفر در هر آبادی شده اند ، در حالی که  در شرایط کنونی به لحاظ خشکسالی ها بخش قابل توجهی از روستا ها خالی از سکنه و به عنوان سرمایه اجتماعی مازاد در شهر بسر می برند . واقعیت این است  در یک چنین شرایطی که دولتی مردمی ، کارا ، دلسوز و خدمتگزار به مردم بر سر کاراست مردم نیازمند مدیران و نمایندگانی  هستند که بتوانند ؛ با تحلیل درست و مطالعه آسیب های ناشی از پدیده مذکور را بر آورد و ایده پردازی نمایند ، و ایده های خود را تبدیل به برنامه و در قالب برنامه های اقتضایی و لوایح  به مسئولین امر و دولت مردمی ارائه نمایند و از قِبَل این برنامه جذب بودجه و احیای دوران آبادانی و سرزندگی و اشتغال به پیشه سنتی را فراهم سازند. مردم به انتقادهای غیر سازنده و فریاد در بلند گوهایی که خود در اختیار بعضی قرار داه­ا ند  با تم عملیات روانی برای  طرح منیت و تلاش کاذب و تضعیف خادمین به مردم ونظام اسلامی احتیاج ندارند.

راهکارها و پیشنهاد:
مطالعه و بررسی موارد مذکور موید این نظراست کلیه سیاست­ها و تصمیمات می بایست بر مبنای باور­داشتن واقعیت کم آبی باشد.استفاده بهینه از منابع آب موجود.سرمایه­گذاری در تغییر شیوه کشاورزی کشت جایگزین نیازمند حداقل آب و استفاده از تکنولوژی بهتر آبیاری، می­تواند باعث بهره­وری بخش کشاورزی و همچنین نجات حجم زیادی از آب گردد.توسعه، ترویج و آموزش استفاده صحیح از آب به مصرف کنندگان بویژه در بخش کشاورزی جهت صرفه جویی و بهره برداری مطلوب (فرهنگ صحیح مصرف)تدوین قانون "مقررات حالت اضطراری خشکسالی" برای مدیریت آب در حین خشکسالی ضروری است.آگاه کردن عموم مردم از محدودیت آب و وجود خشکسالی،احیاء و بازسازی روش های سنتی استحصال آب.-استفاده از آبیاری بارانی و قطره ای که سالها در دنیا مرسوم است. در همین حال یکی از مطالبات به حق و همیشگی مردم  تسریع در اجرای پروژه پمپاژ آب رودخانه صیمره برای زمین‌های ‌کشاورزی دشت زنگوان  است. 
منابع :
1- زندی رحمان ،ارزیابی خشکسالی و تاثیر آن بر پوشش گیاهی در مناطق جنوب ، پژوهش دانش بنیان ، سال دوازدهم ،  شماره 46تابستان 1400 ص36
2- ویکی فقه (دانشنامه حوزوی )
3-فرامرز محمد ، خشکسالی علل و پبامدهای آن ، مجله ویستار ، یکشنبه 23 مرداد ماه 1401
4-لطفی احمد ؛ مختصری در باره رودخانه صیمره ، اقتصاد سر آمد آنلاین ، 22مرداد ماه 1401
5-احمدی سمیه ، جاذبه های تنگه شمشه چرداول ، سایت گروه معدنی و بازرگانی زرمش ،بی تا  ، بی جا
6- فرهنگ لغت عمید ، چ دهم ، نتشارات امیر کبیر ، (تهران :1373)