همه مقصریم!

در داغ ترین تابستان جهان بار دیگر اخبار خشک شدن دریاچه ارومیه در رسانه‌ها بازتاب گسترده ای داشت و البته برخی رسانه‌ها و جریان‌های خاص نیز همه سعی خود را به کار گرفتند تا از این اتفاق دستاویزی برای هجمه علیه نظام اسلامی و القای یأس و ناامیدی در جامعه بسازند، اما علل واقعی خشک شدن دریاچه ارومیه چیست؟! آیا امکان احیای این دریاچه وجود دارد؟ در ادامه دلایل اصلی این اتفاق را مرور می‌کنیم.
عوامل طبیعی: عوامل طبیعی شامل کاهش 18 درصدی بارش، خشکسالی و افزایش میانگین دمایی بیش از 1 درجه طی دو دهه اخیر نسبت به دوره بلندمدّت و تغییر در نوع نزولات جوی (باران به جای برف) می‌شود. اتفاقی که در بسیاری از کشورهای جهان در حال رخ دادن است، از جمله کشور ترکیه که در بالا دست دریاچه ارومیه قرار دارد، در این کشور چندین دریاچه خشک شده‌ است یا در حال خشک شدن است؛ مانند دریاچه توز که با غلظت نمک متوسط و جنس خاک، طوفان‌های نمکی وسیعی در آن به راه افتاده است؛ اما هیچ خبر یا تولید محتوایی در این زمینه وجود ندارد. یا دریاچه ابِر ترکیه که خشک شده است یا دریاچه وان که سطح آب در آن نیم متر کاهش یافته و رو به خشکی است؛ دریاچه وان در سال‌های اخیر بیش از۱۰0 متر عقب‌نشینی کرده است. این در حالی است که عمق دریاچه وان ۱۷۱ متر است و در بعضی جاها تا ۴۰۰ متر می‌رسد؛ ولی عمق دریاچه ارومیه ۱۶ متر است. همچنین، بارش سالانه آبریز دریاچه وان ۴۰۰ تا ۷۰۰ میلی‌متر و دریاچه ارومیه ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌متر است و متوسط دمای حوضه آبریز وان در فصل گرما ۲۲ تا ۲۵ درجه است، ولی دریاچه ارومیه ۲۵ تا ۳۵ درجه است.
عوامل انسانی: عوامل انسانی شامل توسعه بی‌رویه کشاورزی، احداث سدها، رعایت نکردن الگوی کشت و بهره‌وری پایین دانست. بی‌راه نیست که بگوییم مشکل دریاچه ارومیه از تصمیمات غیر ملی در منطقه‌ شروع شد که نقش نماینده‌های بخشی‌نگر در آن هویداست و با تصمیمات کشورهای همسایه تشدید شد.
«دکتر جمالی» محقق مؤسسه تحقیقات اکولوژی و تنوع زیستی مدیترانه مارسی فرانسه، معتقد است، در منطقه خاورمیانه در چند 10 سال گذشته با خشکسالی مواجه هستیم که دلیل آن تغییرات اقلیمی جهانی است؛ ولی این امر را نمی‌توان توجیه‌کننده بحران این دریاچه و خشک شدن آن قلمداد کرد. مهم‌ترین عامل خشک شدن دریاچه ارومیه تأسیس سدهایی روی رودهای منتهی به دریاچه و استحصال آب‌های زیر زمینی است. در بسیاری از حوزه‌های ایران مرکزی در دشت‌های میانکوهی به دلیل خشکسالی‌های اخیر آب‌های زیرزمینی استحصال شده که در نهایت به کاهش آب‌های زیرزمینی منجر شده است. با توجه به اینکه آب‌های زیرزمینی تأمین‌کننده بخشی از آب دریاچه‌هاست، از این‌رو استحصال بی‌رویه آب‌های زیر زمینی و احداث سدهایی در این منطقه در خشک شدن دریاچه مؤثر بوده است.
دریاچه ارومیه وقتی خشکید که بدون توجه به نظرات نهادهای ملی، سدسازی‌های گسترده و توسعه کاریکاتوری در حوزه دریاچه انجام شد. ۷۴ سد و آب‌بند در حوزه دریاچه ارومیه ساخته شده است که نقش مهمی در خشک شدن دریاچه دارد. در بیشتر موارد سازمان ملی محیط زیست با احداث این سدها مخالفت کرده، اما مؤثر نبوده است.
از دیگر سو باید نقش سدسازی‌های ترکیه را در نظر گرفت؛ «محمدصابر باغخانی‌پور»‌، مدیرعامل اندیشکده ماکا و کارشناس محیط زیست معتقد است، ترکیه از گذشته برنامه بسیار جدی برای استفاده از آب به منزله ابزار سیاسی و امنیتی علیه کشورهای همسایه داشته است؛ برای نمونه، در بازه 18ساله (2003 تا 2020) تعداد 585 سد روی رودخانه‌ها احداث کرده است؛ در حالی که تعداد کل سدهای احداث‌شده ترکیه برای حدود 56 سال قبل از آن 276 سد بود!
البته سیاست‌های ترکیه تنها به دریاچه ارومیه محدود نیست و بهره‌برداری ترکیه از آب آذربایجان در سال‌های آتی به خشک شدن ارس و کویری شدن مناطق بزرگی از آذربایجان منجر خواهد شد.
این کشور با تکمیل پروژه «گاپ» پنج برابر ظرفیت دجله و فرات به‌روی آنها سدسازی کرده است و شکی نیست که این اقدام سبب وقوع ریزگرد در کشورهای پایین‌دست حوضه آبخیز دجله و فرات، از جمله ایران و عراق خواهد شد. افزون بر گاپ، پروژه سدسازی موسوم به «داپ» نیز به‌ روی بالادست حوضه رود ارس در حال بارگذاری است که با تکمیل آن مشابه این اتفاق در حوضه رود ارس نیز رخ خواهد داد!
قرار است در چارچوب این پروژه، ۱۴ سد بر روی رودخانه ارس احداث شود. سد کاراکورت در شمال ترکیه یکی از این سد‌های مهم است که سال گذشته با یک و نیم میلیارد مترمکعب آبگیری شده و ۵۶ درصد ورودی آب ارس را کاهش داده است. افزون بر این‌ها، دولت ترکیه در قالب ۱۰ ابرپروژه دیگر، از سال ۲۰۰۳ تاکنون ۵۸۵ سد بر روی رودخانه‌های خود احداث کرده است. این در حالی است که کل سد‌های ساخته شده ترکیه تا قبل از سال ۲۰۰۳، درمجموع ۲۷۶ سد بوده است. ابرپروژه‌های سدسازی دولت ترکیه به‌ویژه داپ و گاپ برخلاف ادعا‌های آنکارا که آن را در جهت توسعه کشاورزی معرفی می‌کند، برای اهداف دیگری طراحی شده است.
سدسازی‌های ترکیه در حوضه ارس، آورده این رودخانه را 30 درصد کاهش داده و پایین بودن میزان بارندگی‌های اخیر می‌تواند این آمار را در فصل تابستان به حدود 60 درصد افزایش دهد و معیشت مردم را با مشکل مواجه کند.
فائق آمدن بر خشکسالی و خشک شدن تالاب‌ها در گرو همکاری‌های بین‌المللی است، نه روش برخی کشورها که دنبال سوءاستفاده سیاسی از آن برای ایجاد اغتشاش و ناامنی و جلوگیری از پیشرفت‌های اقتصادی و امنیتی، مرزی، سیاسی، قومی و... هستند. به زودی ترکیه گرفتار همان بازی‌هایی خواهد شد که برای ایران تدارک دیده بود.