پایه‌گذاری بزرگترین سازمان تروریستی دنیا| قدرتمندترین ارتش جهان باخت!

اواخر پاییز ۱۳۵۹ بود. «رونالد ریگان» در انتخابات با شکست «جیمی کارتر» به مقام ریاست جمهوری آمریکا رسید. هنوز مراسم تحلیف برگزار نشده بود. در بازه زمانی میانِ انتخابات و روز تحلیف ریاست جمهوری آمریکا (روز ۳۰ دی ۱۳۵۹)، افراد زیادی به دیدار زمامدار جدید کاخ سفید می‌رفتند.

«کنت دومارانش» رئیس سازمان جاسوسی فرانسه (SDECE) یکی از این افراد بود. مشاوران ریگان گفته بودند که اگر فقط یک اروپایی باشد که باید پیش از عزیمت به کاخ سفید او را ببینید، همین فرد است.
 
^{«کنت الکساندر دومارانش»
رئیس سازمان جاسوسی فرانسه (SDECE) و مشاور «ریگان» رئیس جمهور اسبق آمریکا
مدت ریاست: ۱۹۷۰ – ۱۹۸۱ میلادی}

فکر ریگان در آن برهه زمانی معطوف به دو بحران بود. اول، موضوع گروگان‌های سفارت آمریکا در تهران و دوم، گسیل ارتش شوروی به افغانستان بود. هنگامی که این دمارانش وارد محل ملاقات شد، ریگان گفت: «آه! مردی اینجاست که پیش‌بینی کرد، روس‌ها درست در ساعت و روز مناسب وارد افغانستان می‌شوند.»_^[1]

این جلسه، اولین نشست از سلسله ملاقات‌های دومارانش با ریگان در طول ریاست جمهوری‌اش بود. ولی به یاد ماندنی‌ترین دیدار در میان تمام جلسات، دومین ملاقات با ریگان کمی بعد از مراسم تحلیف بود. در آن زمان، بحران سفارت آمریکا در تهران به پایان رسیده بود و موضوع افغانستان بزرگترین مشغله فکری ریگان بود. رقیب اصلی آمریکا دی ۱۳۵۸ به افغانستان لشکر کشیده بود  و بلوک غرب درصدد بودند این کشور را به ویتنامِ روس‌ها تبدیل کنند.

«برژینسکی» مشاور امنیت ملی آمریکا در دولت کارتر در مصاحبه‌ای گفته بود: روزی که روس‌ها از مرز [افغانستان] گذشتند، من به رئیس جمهور کارتر نوشتم که ما هم اکنون این فرصت را داریم که به روس‌ها جنگ ویتنام‌شان را عرضه کنیم.^_[2]

در همین راستا، «برژینسکی» در مرز جنوبی افغانستان به چریک‌های مبارز علیه شوروی گفت: «آن زمین آنجا (اشاره به افغانستان) متعلق به شماست و روزی به آن بازخواهید گشت. زیرا مبارزه‌تان به پیروزی منجر خواهد شد. شما دوباره خانه و مساجد خود را پس خواهید گرفت.»
 
«زبیگنیو برژینسکی» دهمین مشاور امنیت ملی آمریکا (۱۹۷۷ -۱۹۸۱ میلادی)
^{برژینسکی به معماری طالبان و القاعده در جریان جنگ افغانستان متهم است
او طراح عملیات شکست خورده «پنجه عقاب» پس از انقلاب ایران بود
سازش مصر و رژیم صهیونیستی در دوره این فرد بود}

دومارانش با تاسی از ویتنام به ریگان گفت که ما نمی‌توانیم یک میلیون نیرو به افغانستان اعزام کنیم اما در صورت امکان، بنده پیشنهاد می‌کنم که عملیاتی که من آن را مسکیتو (پشه مالاریا - Mosquito) می‌نامم، آغاز کنیم.

ریگان پرسید: چرا مسکیتو؟ رئیس سازمان جاسوسی فرانسه پاسخ داد: یک پشه نمی‌تواند خرس را بکشد، ولی می‌تواند آن قدر او را آزار دهد که دیگر نتواند بخوابد، چیزی بخورد و از آن همه وزوز گیج می‌شود. تا به حال کسی ندیده که خرس یک پشه مالاریا را بکشد.  پشه مالاریا می‌تواند یک دشمن بسیار خطرناک باشد.

طرح فرانسوی مبتنی دو رکن بود: پخش مواد مخدر میان نظامیان شوروی نظیر آنچه برای ارتش آمریکا در ویتنام رخ داد و توزیع شب نامه با ظاهری دقیقا مشابه روزنامه ستاره سرخ (روزنامه اصلی ارتش شوروی) که حاوی شکست‌های امپراتوری جهت تخریب روحیه سربازان روس بود.

همزمان، دیکتاتورهای وابسته در جهان عرب (به طور خاص مصر) از دهه ۶۰ میلادی درگیر طیفی بودند که متاثر از سازمان سنی اخوان المسلمین وارد فاز مبارزات مسلحانه علیه رژیم‌های دیکتاتوری خود شده بودند. حمله شوروی به افغانستان تبدیل به فرصتی برای صادرات این بحران از سوی متحدین آمریکا شد.

«هادی معصومی زارع» پژوهشگر آسیای عربی و جنبش‌های اسلامی در همین رابطه می‌گوید: «آمریکا با همکاری سرویس‌های اطلاعاتی پاکستان و سعودی، از جهادی‌ها برای زمین گیرکردن شوروی در افغانستان بهره می‌برد. نمونه فعالیت‌های عمرعبدالرحمن در امریکا و جمع کمک‌های مالی برای جهادگرایان در قلب امریکا از این قبیل است.»

«معصومی زارع» افزود: «خروج جریان جهادگرایی [سلفی] از مصر به دیگر کشور‌های اسلامی و سنگ بنای شکل‌گیری حرکت جهانی جهاد که یک دهه بعد در سازمان القاعده متبلور شد، به طور جدی مرهون حمله شوروی به افغانستان بود. مصر و کشور‌های عربی در آن سال‌ها زمینه خروج جهادگرایان جهادی از کشور‌هایشان را فراهم کرده و با آزاد ساختن بسیاری از‌ ایشان از زندان‌هایشان، اقدام به پمپاژ‌ ایشان به افغانستان کردند. چیزی که از آن به صادرات بحران یاد می‌کنیم. البته باید حواسمان را جمع کنیم که میان مجاهدین افغان (و برخی از مجاهدان غیرافغانی) با جریان جهادی مصطلح تفاوت‌های بنیادینی وجود داشت. اگرچه کنار هم علیه شوروی می‌جنگیدند.»_^[3]

نیویورک تایمز (The New York Times) به نقل از وزیر دفاع مصر در سال ۱۹۸۰ میلادی صریحاً نوشت که نیروهای چریکی در حال آموزش در این کشور برای اعزام به جبهه‌های نبرد در افغانستان هستند. _^[4]

اندیشکده بروکینگز (The Brookings) نوشت: «سیا در دهه ۱۹۸۰ بزرگترین عملیات مخفی در تاریخ خود را برای شکست ارتش شوروی در افغانستان طراحی کرد که از یک پناهگاه امن در پاکستان بود.»_^[5]

آسوشیتدپرس (The Associated Press) نوشت که CIA در چارچوب یک برنامه سری تحت عنوان عملیات گردباد (Operation Cyclone) از طریق ژنرال «ضیاءالحق» رئیس جمهور نظامی وقت پاکستان ( ۱۹۷۸ – ۱۹۸۸) اسلحه و پول برای جنگ با شوروی ارسال می‌کند. در سایه این عملیات سری بود که داوطلبانی از کشورهای سنی مذهب برای جنگ در افغانستان عازم پاکستان شدند. «بن لادن» یکی از هزاران داوطلب بود.^_[6]
 
اسامه بن لادن (ریاض ۱۹۵۷ میلادی - پاکستان ۲۰۱۱ میلادی)
پس از لشکرکشی شوروی به افغانستان در سال ۱۹۷۹ میلادی عازم نبرد شد
کار ویژه بن لادن جذب و سازماندهی داوطلبان عرب برای نبرد بود
  این سرمایه‌دار سعودی در سال ۱۹۸۸ میلادی القاعده را ایجاد کرد
اقدامات او منطبق بر عملیات گردباد CIA بود!

ارتش شوروی پس از ۱۵ هزار کشته و ۳۵ هزار زخمی مجبور به ترک افغانستان در بهمن ۱۳۶۷ شد. _^[7] این جنگ، یک زخم کاری بر پیکره اقتصاد شوروی بود. در این جنگ ۱۰ ساله ۶۲۰ هزار نظامی شوروی در افغانستان جنگیدند و ۴۵۱ هلیکوپتر و هواپیما، ۱۴۷ تانک، ۱۱ هزار و ۳۶۹ کامیون و تانکر سوخت شوروی طبق آمار رسمی منهدم شدند.^{_[8]
 
سپهبد بوریس گروموف آخرین نظامی شوروی بود که از افغانستان خارج شد
تاریخ: ۲۶ بهمن ۱۳۶۷ (۱۵ فوریه ۱۹۸۹ میلادی)
تاریخ آغاز لشکرکشی: دی ۱۳۵۸}

کمتر از دو سال بعد، اتحاد جماهیر شوروی برای همیشه از صفحه جهان حذف شد. خروج نیروهای شوروی، نقطه شروع جنگ داخلی میان مبارزان علیه شوروی بود. طالبان در نهایت سال ۱۳۷۵ به کمک بلوک متحد آمریکا نظیر سعودی و پاکستان بر افغانستان مسلط شد.

بلوک غرب به رهبری آمریکا درصدد پروژه ویتنام سازی در افغانستان برآمد. نیرویی که از سراسر جهان روانه افغانستان شد توانست قدرتمندترین ارتش اتمی جهان را شکست دهد. اما این پایان کار نبود. همین نیرو پس از انحراف در ساختار عقایدی، طی سه دهه بعد، عامل اجرایی ویرانگرترین جنگ‌های قرن بیست و یکم شد.

بزرگترین لشکرکشی قرن بیست و یکم| جنگ جهانی چهارم آغاز شد!

روز ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی (۲۰ شهریور ۱۳۸۰ ه.ش) مرگبارترین عملیات تروریستی تاریخ آمریکا به وقوع پیوست. برحسب ظاهر ۱۹ چریک القاعده به فرماندهی بن‌لادن توانستند از ۱۵ لایه‌ امنیتی وقت آمریکا عبور کنند و به وسیله دو هواپیما به برج‌های دوقلوی مرکز تجارت جهانی انتحاری بزنند!
 
^{لحظه برخورد دو هواپیما به دو برج تجارت جهانی}

حمله ادعایی القاعده تبدیل به بهانه آمریکا برای بزرگترین لشکرکشی قرن بیست و یکم شد. «جیمز وولسی» رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) در دولت کلینتون روز ۱۴ فروردین ۱۳۸۲ در میانه لشکرکشی آمریکا به عراق گفت: ایالات متحده آمریکا درگیر جنگ جهانی چهارم است. _^[9]

«وولسی» جنگ سرد ۴۵ ساله میان آمریکا و شوروی را جنگ جهانی سوم توصیف کرد. این مقام امنیتی آمریکا گفت که فکر می‌کنم جنگ جهانی چهارم بیشتر از جنگ جهانی اول یا دوم برای ما طول بکشد و ابراز امیدواری کرد که همانند جنگ سرد بیش از چهار دهه طول نکشد.

رئیس سابق سیا هدفِ جنگ چهارم را نابودی آیت‌الله‌ها در ایران، فاشیست‌ها در عراق و سوریه و افراط‌گرایان القاعده عنوان کرد. شش ماه قبل از این عبارات توهین آمیز، ایران و آمریکا بزرگترین همکاری راهبردی تاریخ فی‌مابین را انجام داده بودند ولی آمریکا پس از اتمام، همکاری، ایران را محور شرارت خطاب کرد!
 
«جیمز وولسی» رئیس سازمان CIA آمریکا در دولت بیل کلینتون
او لشکرکشی آمریکا در سال ۲۰۰۱ را جنگ جهانی چهارم نامید

ژنرال «کلارک» فرمانده اسبق یوکام (نیروهای ارتش آمریکا در قاره اروپا) نیز پنج ماه بعد از فتح بغداد مشابه این ادعا را فاش شد. او گفت که آمریکا بعد از اشغال افغانستان برنامه‌ریزی کرد طی ۵ سال ۷ دولت را سرنگون کنند که ایران آخرین کشور در فهرست بود. _^[10]

ایران در سال ۲۰۰۳ توسط ارتش آمریکا محاصره نظامی شد. قریب به ۶۰% نیروهای مسلحِ این کشور مستقیماً وارد همسایگی ایران شدند. هدف، باز تعریف مرزهای  قریب ۲۰ کشور حدفاصل سرحدات چین تا سواحل مدیترانه بود.

اما نتیجه دلخواه آمریکا حاصل نشد. پیش بینی «دیک چنی» معاون رئیس‌جمهور وقت آمریکا این بود که با هزینه لشکرکشی، سالانه ۱۰ میلیارد دلار کار تمام می‌شود اما این هزینه به ۷ تریلیون دلار رسید و پرهزینه‌ترین جنگ تاریخ جهان شد.کل هزینه جنگ جهانی دوم ۴ تریلیون دلار بود! _^[11]

«پیتر گالبرایت» دیپلمات ارشد آمریکا در جریان جنگ اول و دوم خلیج فارس در کتاب خاطراتش در سال ۲۰۰۶ اعتراف می‌کند: «جنگی که برای تضعیف جمهوری اسلامی به راه انداخته شد، تهران را به برترین موقعیت استراتژیک خود در طول ۴ قرن اخیر رساند.» _^[12]

این دیپلمات آمریکا به اولین جلسه مجلس ملی کردستان در چهارم ژوئن ۲۰۰۵ میلادی اشاره می‌کند که یک مامور اطلاعاتی از ایران نیز در آن شرکت کرده بود. گالبرایت نوشت: «کوتاه‌ترین سخنرانی از آن رئیس سازمان اطلاعات ایران در اربیل بود [احتمالا منظور نویسنده ایستگاه اطلاعاتی است]. مردی که کردها به او آقاپناهی می‌گفتند. وی که مستقیماً به آنه بودین [رئیس دفتر سفارت آمریکا در کرکوک] نگاه می‌کرد، گفت: امروز روز بزرگی است. در تمامی عراق کسانی که مورد حمایت ما بودند به قدرت رسیده‌اند.»
 
پیتر گالبرایت در کتاب خاطرات خود تحت عنوان «پایان عراق»:
^{جنگی که برای تضعیف جمهوری اسلامی ایران به راه انداخته شد،
تهران را به برترین موقعیت استراتژیک خود در ۴ قرن اخیر رساند}

آمریکا آمار حقیقی تلفات را سانسور می‌کند ولی تلفات آمریکایی‌ها مشابه تلفات شوروی در افغانستان شد. طبق برآورد موسسه واتسون دانشگاه براون (The Watson Institute)، بیش از ۱۵/۰۰۰ نظامی در قالب ارتش و پیمانکار در نبردهای پسا ۱۱ سپتامبر به هلاکت رسیدند. به این عدد ۳۰/۱۷۷ خودکشی نظامی آمریکا را به دلیل تبعات ناشی از این نبردها اضافه کنید._^[13]

پرونده عراق برعهده نیروی قدس سپاه بود. ژنرال «دیوید پترائوس» رئیس اسبق سازمان سیا آمریکا روایتی جالبی از مواجهه با سردار «سلیمانی» فرمانده فقید نیروی قدس سپاه روایت می‌کند.
 
ژنرال چهارستاره «دیوید پترائوس»
^{فرمانده ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا (سنتکام) ۲۰۰۸ - ۲۰۱۰ میلادی
رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) ۲۰۱۱- ۲۰۱۲ میلادی}

اوایل سال ۲۰۰۸ بود که تلفنی به پترائوس تحویل داده شد. تلفن حاوی پیامکی از یک ژنرال ایرانی بود. در این پیام نوشته بود: «ژنرال پترائوس، باید بدانید که من، قاسم سلیمانی، سیاست ایران در قبال عراق، لبنان، غزه و افغانستان را کنترل می‌کنم. سفیر [ایران] در بغداد از نیروی قدس است. جایگزین او نیز از اعضای نیروی قدس است.»_^[14]
 
ماجرای پیامک سردار سلیمانی به ژنرال پترائوس در سال ۲۰۰۸ میلادی | منبع: گاردین

فاز دوم جنگ جهانی چهارم

لشکرکشی آمریکا به عراق موجب شد که شیرازه منطقه غرب آسیا از هم بپاشد. آشفتگی در مناطق سنی نشین عراق نظیر فلوجه و الرمادی یک فرصت طلایی به نسل جدیدی از القاعده داد تا به غرب عراق تغییر مکان دهند. غرب عراق به خصوص استان الانبار از لحظه اشغال این کشور از سوی آمریکا در سال ۲۰۰۳ میلادی تا عملیات حشدالشعبی در سال ۲۰۱۴ برای آزادسازی جرف‌الصخر تحت حکمرانی القاعده عراق بود نه دولت بغداد.

نسل جدید القاعده، نسخه جدیدی از انحرافات دینی را دربرگرفته بود. فرمانده این نسل فردی به نام ابومصعب الزرقاوی اردنی بود که گرچه در بیعت با بن‌لادن بود ولی مسیر جدیدی برای جریان تکفیر جهانی باز کرد. تا قبل از این فرد، گزارشی از هدف قرار دادن شیعیان توسط شبکه القاعده نیست. الزرقاوی ملقب به امیر بین‌النهرین بود.^{_[11]
 
ابومصعب الزرقاوی موسس القاعده عراق (AQI)
الزرقاوی نقطه شروع داعش و جبهه‌النصره است
الزرقاوی از جمله نیروهای اعزامی به افغانستان برای جنگ با شوروی بود}

القاعده عراق با تاسی از خلافت خلیفه اول اهل سنت، جنگ داخلی میان مسلمین را بر جنگ با کفار ارجحیت دادند و معتقد بودند که اول باید دشمن نزدیک (شیعیان و اهل سنت مخالف‌شان) را نابود کرد و سپس به جنگ دشمن دور (مسیحیت و یهود) رفت!

ابومصعب الزرقاوی سال ۲۰۰۴ میلادی القاعده عراق (AQI) را تأسیس کرد. او سال ۲۰۰۶ کشته شد.  ابو ایوب المصری جانشین شد. المصری تاسیس دولت اسلامی عراق (ISI) را به خلافت ابوعمر البغدادی در سال ۲۰۰۶ اعلام کرد. ابوبکر البغدادی پس از کشته شدن ابوعمر و المصری در آوریل ۲۰۱۰ خلیفه دولت اسلامی عراق (ISI) شد.

فاز اول پروژه تجزیه غرب آسیا با حمله کلاسیک ارتش آمریکا به شکست منجر شد. فاز دوم، نبرد نیابتی بود. ارتش آمریکا در سال ۲۰۱۱ از عراق فرار کرد.  این سال مصادف با شروع جنگ سوریه از اسفند ۱۳۸۹ (مارس ۲۰۱۱) بود.
 

^{«ابو محمد الجولانی» فرمانده جبهه النصره (القاعده سوریه)
جولانی در ابتدای جنگ سوریه از سوی البغدادی عازم شد
جبهه النصره در راستای سفیدشویی چندین بار اسم تغییر داد؛ اکنون به نام «تحریرالشام» است}

مسلحین از سراسر جهان به سمت سوریه شدند. ابوبکر البغدادی نیز در جولای ۲۰۱۱ میلادی نیروهای خود را به این کشور می‌فرستد. «ابومحمد الجولانی» یکی از نیروهای اعزامی بود که در ژانویه ۲۰۱۲ جبهه النصره را تشکیل داد.

جبهه النصره تحت عنوان القاعده سوریه عملیات انجام می‌داد. البغدادی پس از فتح استان الرقه سوریه (پایتخت خلافت داعش) به این نقطه نقل مکان کرد و در روز ۱۱ آوریل ۲۰۱۳ میلادی (مصادف با ۲۲ فروردین ۱۳۹۲) اعلام کرد که دولت اسلامی عراق (ISI) و جبهه‌النصره ادغام شدند و داعش (دولت اسلامی عراق و شام - ISIS) تشکیل شد.
 

^{نقطه اوج قلمرو سرزمینی خلافت خودخوانده داعش | تاریخ: ژانویه ۲۰۱۵
مناطق شمالغربی قلمرو داعش در سوریه در تصرف جبهه‌النصره بود
برآورد این است که قریب به ۸۰۰ جناح و گروه مسلح در سوریه فعال بودند}

«دونالد ترامپ» رئیس جمهور سابق آمریکا صریحاً گفت که «باراک اوباما» رئیس جمهور اسبق آمریکا موسس داعش است. _^[16]  «ادوارد اسنودن» عضو سابق سازمان اطلاعات مرکزی (CIA) و آژانس امنیت ملی (NSA) آمریکا نیز در سال ۱۳۹۳ افشا کرد که سیا، MI6 و موساد زمینه شکل گیری داعش را فراهم کردند و زمینه‌ساز جذب تروریست‌ها از اقصی نقاط جهان شدند.

جنگ به سرعت سراسر غرب آسیا را درگیر کرد. رژیم داعش در قلب غرب آسیا تشکیل شد. این رژیم به تنهایی از وسعت تک کشورهای بلاد عرب نظیر عراق، سوریه، اردن، یمن، عمان، امارات، لبنان و فلسطین اشغالی بزرگتر بود و موج عملیات‌های تروریستی آن از تهران تا پاریس را در برگرفت. بخشی از نیروهای خلافت در افغانستان شاخه خراسان را ایجاد کردند و با طالبان درگیر شدند.

بغداد و دمشق در معرض سقوط کامل بودند. ارتشی از تکفیری‌های سراسر جهان از شمال و جنوب سوریه وارد میدان نبرد غرب آسیا شدند؛ نبردی که فقط در قسمت سوریه‌ای آن، تبدیل به بزرگترین بحران پناهجویان در قرن ۲۱ شد. ارتش تروریست‌ها بیش از ۱۴ میلیون سوری را آواره و تا ۴۰ کیلومتری مرزهای ایران پیشروی کردند.

اگر عراق و سوریه سقوط می‌کردند، وسعت خلافت داعش از خلیج فارس تا دریای مدیترانه می‌شد، شیعیان در معرض نسل کشی و حرم‌های مطهر ائمه معصومین مورد هتاکی قرار می‌گرفتند و در نهایت کشورمان هم مرز با رژیمی می‌شد که دروازه‌های ایران را دروازه بهشت خود می‌دید!

بر همین اساس، نیروی قدس سپاه وارد نبردهای غرب آسیا شد و با پشتیبانی از محور مقاومت ورق جنگ را برگرداند. آنچه در این نبرد خونین رخ داد از حوصله گزارش خارج است. اما در نهایت، نیروهای مقاومت در پاییز ۱۳۹۶ از دوطرف عراق و سوریه به سمت «البوکمال» آخرین دژ داعش پیشروی و این رژیم جعلی را نابود کردند.
 
^{موقعیت جغرافیای البوکمال در نقطه مرزی عراق و سوریه}

سردار سلیمانی روز ۳۰ آبان ۱۳۹۶ خطاب به رهبر انقلاب نوشت: «حقیر به‌عنوان سرباز مکلف‌شده از جانب حضرت‌عالی در این میدان، با اتمام عملیات آزادسازی ابوکمال آخرین قلعه‌ی داعش با پایین کشیدن پرچم این گروه آمریکایی – صهیونیستی و برافراشتن پرچم سوریه، پایان سیطره‌ی این شجره‌ی خبیثه‌ی ملعونه را اعلام می‌کنم.»

عملیات البوکمال به فرماندهی سردار سلیمانی باطل السحر جنگ جهانی چهارم علیه ایران و منطقه شد. ارتش آمریکا در رقابت با ایران به دنبال اشغال البوکمال بود. المیادین نیز در سال ۱۳۹۶ گزارش داد که سردار سلیمانی به این دلیل شخصاً فرماندهی را برعهده گرفت که ارتش آمریکا وارد کارزار نظامی علیه محور مقاومت شده بود.

_{^{[1]: کتاب «جنگ جهانی چهارم» نوشته الکساندر کنت دمارانش (رئیس سابق سازمان جاسوسی فرانسه)}}

_{^{[2]:bbc.com/persian/blog-viewpoints-40083607}}

_{^{[3]:مصاحبه دکتر معصومی زارع با شعوبا}}

_{^{[4]:nytimes.com/1988/04/18/world/arming-afghan-guerrillas-a-huge-effort-led-by-us.html}}

_{^{[5]:https://www.brookings.edu/articles/pakistans-role-in-the-afghanistan-wars-outcome}}

_{^{[6]:apnews.com/article/joe-biden-islamic-state-group-afghanistan-europe-middle-east-70451c485d46908ef5c6a83a1de9f0f6}}

_{^{[7]:washingtonpost.com/archive/politics/1988/05/26/soviets-say-13310-soldiers-died-in-afghan-war/656b7310-005a-4acc-8c97-8f49730e541e/}}

_{^{[8]:aa.com.tr/fa/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C/%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D8%AA-%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%86%DA%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D8%AA/1067624}}

_{^{[9]:edition.cnn.com/2003/US/04/03/sprj.irq.woolsey.world.war}}

_{^{[10]:aljazeera.com/news/2003/9/22/us-plans-to-attack-seven-muslim-states}}

_{^{[11]:historyandheritage.cityofparramatta.nsw.gov.au/research-topics/world-war-two/world-war-two-financial-cost}}

_{^{[12]: کتاب «پایان عراق» نوشته پیتر گالبرایت - صفحه 25 (دیپلمات ارشد و اسبق وزارت خارجه آمریکا)}}

_{^{[13]:watson.brown.edu/costsofwar/costs/human/military/killed}}

_{^{[14]:theguardian.com/world/2011/jul/28/qassem-suleimani-iran-iraq-influence}}

_{^{[15]:wilsoncenter.org/article/timeline-the-rise-spread-and-fall-the-islamic-state}}

_{^{[16]:politico.com/story/2016/06/trump-obama-terrorist-sympathy-224365}}

_{^{منبع: فارس،}}