تقریظ‌های رهبری قطب‌نمای عرصه فرهنگ

یکی از برنامه‌های رهبر معظم انقلاب در گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی، سنت تقریظ و حاشیه‌نویسی بر کتاب‌هاست. این تقریظ‌ها در دهه گذشته به شدت مورد توجه و پیگیری جوانان قرار گرفته است که نخستین دلیل این مدعی حضور فعال جوانان با عنوان مدافع حرم در آن سوی مرزهای ایران است و دلیل دیگر انتشار گسترده و فروش بالای این کتاب‌ها در طول این دهه است؛ از این‌ رو پیگیری کتاب‌های تقریظ شده رهبر معظم انقلاب و کارهای فرهنگی و رسانه‌ای صورت گرفته برای این کتاب‌ها به ویژه در هفته گذشته که پانزدهمین پاسداشت ادبیات جهاد و مقاومت و اولین رویداد ملی تکریم فعالان مساجد سراسر کشور برپاشد، ما را بر آن داشت که با معاون هماهنگ‌کننده دفتر تنظیم و نشر آثار رهبرمعظم انقلاب، «ایمان عطارزاده» به گفت‌وگو بنشینیم.

یکی از ویژگی‌های مثبت پانزدهمین مراسم پاسداشت ادبیات جهاد و مقاومت، برگزاری مراسم در مسجد مقدس جمکران بود. ایده این تصمیم چگونه و با چه هدفی شکل گرفت؟ اهداف و دستاوردهای آن چه بود؟

در پانزدهمین مراسم پاسداشت ادبیات جهاد و مقاومت و اولین رویداد ملی تکریم فعالان مساجد سراسر کشور باعنوان «مثل مصطفی» بنا داشتیم که از دو تقریظ رهبر معظم انقلاب بر کتاب‌های «اسم تو مصطفاست» و «سرباز روز نهم» رونمایی کنیم. ویژگی اصلی این مراسم که آن را از مراسم‌های دیگر متمایز می‌کرد، این بود که رهبر معظم انقلاب از یک شخصیت دو تقریظ یادداشت کرده بودند و این به نوبه خود توجه و اهمیت شخصیت شهید را نشان می‌داد.
برگزاری مراسم با دو عنوان مسجد و پاسداشت ادبیات جهاد و مقاومت با مشورت کارشناسان خبره در زمینه مسجدداری و مبلغان صورت گرفت. شهید صدرزاده برای نسل امروز بود و ارتباط گسترده‌ای با مسجد داشت و از طرفی حضرت آقا دو تقریظ برای کتاب‌های مرتبط با زندگی این شهید یادداشت کرده بودند؛ اینها ما را برای برپایی این مراسم مشتاق‌تر و جدی‌تر می‌کرد. مهم‌ترین شاخصه ارتباط شهید صدرزاده با مسجد این بود که وی در مسجد کُهَنز شهریار مشق معارف شهادت کرده بود و در همان جا به تعلیم و تربیت بسیاری از نوجوانان و جوانان هیئتی و مسجدی شهریار دست زده بود.
این مراسم بنابر ارزیابی‌ها، همزمان در بیش از 5 هزار مسجد برپا شد که در برگزاری این مراسم بسیج مستضعفین حضور فعالی داشت. هدف اصلی این مراسم که با عنوان «مثل مصطفی» تشکیل شد، این بیان رهبرمعظم انقلاب در سالگرد امام خمینی(ره) بود که فرمود: «ایران مملو از مصطفی صدرزاده‌هاست» و همچنین معرفی الگویی که قابل تعمیم در سطح جامعه باشد. یکی از برنامه‌هایی که برای نخستین بار در این پاسداشت شکل گرفت، رویداد تکریم فعالان مساجد بود که نتیجه و اهمیت این مراسم را دوچندان کرد.

از نخستین کتاب دفاع مقدسی که رهبر معظم انقلاب برای آن تقریظ نوشته‌اند تا به امروز چه برنامه‌ها و تجربه‌هایی در راستای رشد و توسعه کتاب‌خوانی و فرهنگ شهادت انجام شده است؟

آنچه درباره تقریظ باید دانست، این است که تقریظ معمولا برگفته از حس و حال خواننده است و در حاشیه کتاب‌ها نوشته می‌شود. حضرت آقا هم به سبب اینکه یک شخصیت کتاب‌خوان هستند، سنت تقریظ‌نویسی را بر کتاب‌هایی که مطالعه می‌کنند، پیاده می‌کنند. این تقریظ‌ها و حاشیه‌نویسی‌ها که به دست ایشان نگاشته می‌شود، جهت‌دهی مفید و تأثیرگذاری را در خوانش کتاب به همراه دارد. از طرفی کتاب‌های دارای تقریظ‌، همه‌جانبه و دربرگیرنده تمام سطح جامعه هستند؛ یعنی هم مناسب نوجوانان و جوانان هستند و هم پیشکسوتان و نخبگان. این نکته درباره مطالعه حضرت آقا مهم است که ایشان هزاران جلد کتاب را مطالعه کرده‌اند. بنابراین، این تقریظ‌ها از یک پشتوانه علمی و از یک تجربه چندین دهه‌ای برخوردار است. از این‌ رو این تقریظ‌ها همیشه در مدح و تعریف کتاب نیست؛ بلکه گاهی فقط از قلم نویسنده قدردانی کرده‌اند یا فقط محتوای کتاب را تحسین کرده‌اند و در برخی مواقع فقط از راوی و نویسنده تعریف کرده‌اند و بعضی از کتاب‌ها را نقد جدی کرده‌اند و برخی دیگر را به سبب برنامه و هدفی که دنبال می‌کنند، تمجید کرده‌اند. بنابراین،بخش‌های گوناگونی برای تقریظ‌ها وجود دارد. نکته دیگری که باید بدانیم، این است که علت اهتمام بیشتر بر روی تقریظ‌های دفاع مقدس برای پیگیری الزامات و نگاه ویژه حضرت آقا در زمینه دفاع مقدس است که موجب احیا و عجین شدن جوانان با مکتب دفاع مقدس و تأکید بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، تجلیل از مقام ایثارگران، شهدا و جانبازان، شناخته شدن چهره‌ها و الگوهایی که همچنان حضور دارند و می‌توانند گره‌گشایی کنند و به عنوان الگویی موفق و کارآمد برای مردم باشند.
اهمیت این موضوع زمانی فهمیده می‌شود که در سطح کلان به آن نگاه کنیم. برای نمونه، اگر تقریظ‌های حضرت آقا نبود، افرادی، مانند شهید خوش لفظ در همدان همچنان گمنام بودند. اگر تقریظ‌های حضرت آقا بر کتاب «آب هر گز نمی‌میرد» نبود، مردم نهاوند سردار شهید میرزا محمد سلگی، قهرمان واقعی و اسطوره‌ای عملیات مرصاد را نمی‌شناختند و اگر تقریظ حضرت آقا بر کتاب «حوض خون» نبود، رشادت‌های زنان رخت‌شورخانه بیمارستان شهید کلانتری اندیمشک برای مردم این شهر شناخته نمی‌شد. این تقریظ‌ها فقط به زندگی شهدا اشاره ندارد؛ بلکه الگوهای حی و حاضر را که در جامعه ما هستند و در گمنامی به سر می‌برند در برمی‌گیرد. نتیجه این تقریظ‌ها بالطبع موجب افزایش شاخص‌های کتابخوانی، افزایش شمارگان و انتشار کتاب، گسترش پویش‌های کتابخوانی، افزایش میزان امانت کتاب و همچنین موجب ازدیاد تولیدات متنوع رسانه‌ای می‌شود که منبعث از موضوع همین کتاب‌هاست.

از آنجایی که توصیه رهبر معظم انقلاب بر بهره‌برداری کامل از هنر در تبیین فرهنگ جهاد و دفاع مقدس است، تا کنون چه میزان از کتاب‌هایی که به تقریظ حضرت آقا در آمده است، در تلویزیون و سینما و تبلیغات شهری بهره‌برداری شده است؟

خیلی از کتاب‌های مورد تقریظ حضرت آقا پس از تقریظ به واسطه دست‌اندرکاران حوزه فرهنگ و هنر به صورت فیلم و سریال و تبلیغات درآمده است. حال گاهی خود کتاب و موضوعش به صورت تصویر درآمده است یا از موضوعات کتاب در تهیه فیلم و سریال استفاده شده است. از جمله کتاب‌های مورد تقریظ حضرت آقا که به صورت فیلم درآمده، کتاب «آن بیست‌وسه نفر» است که بعد از عنایت و توجه رهبرمعظم انقلاب به این کتاب در کرمان و در سال 1395 شد. یا سریال «سوران» بر مبنای کتاب «عصرهای کریسکان» که مورد تقریظ قرار گرفته است. به تازگی شنیده‌ام که بعد از تقریظ رهبر معظم انقلاب بر کتاب حوض خون، بنیاد شهید و امور ایثارگران فیلمی سینمایی با همین موضوع در دست ساخت دارد. اشعار و موسیقی‌ها و تبلیغات و کارهای گرافیکی صورت گرفته که از دل همین کتاب‌ها گرفته شده است، توانسته اذهان مردم را به سمت و سوی محتوای این کتاب‌ها سوق دهد.
با تمام این تلاش‌ها باز هم از آن انتظاری که رهبر معظم انقلاب در خصوص انتشار محتوای این دست کتاب‌ها دارند، دور هستیم. در جلسه‌ای که بعد از تقریظ حضرت آقا بر کتاب «فرنگیس» که با حضور جمعی از نویسندگان حوزه ادبیات پایداری شکل گرفته بود، حضرت آقا ضمن تجلیل از بانوان در نگارش کتاب‌های دفاع مقدسی فرمودند: «اقداماتی که تاکنون انجام گرفته بسیار مبارک و ارزشمند است؛ اما باید تولیدات را صدبرابری کرد.» این تولیدات صدبرابری که مطالبه حضرت آقاست، البته منظور صرفاً یک عدد نیست؛ بلکه نیازی است که جامعه در زمینه‌های فیلم، سریال، مکتوبات و... مشاهده می‌کنند.
در زمینه گسترش این مفاهیم و موضوعات بهتر است نقش نویسندگان گمنام حوزه دفاع مقدس، مانند هدایت‌الله بهبودی، مرتضی سرهنگی و علیرضا کمره‌ای و دفتر ادبیات پایداری حوزه هنری انقلاب که زحمت بسیاری برای ارتقای سطح این ادبیات دفاع مقدس کشیدند،گرامی بداریم. این نویسندگان بودند که باعث شدند فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه رشد پیدا کند و حتی جوان‌هایی که به دست این استادان تربیت شدند. جا دارد از انتشاراتی مانند «کمان» یادی کنیم که پیشترها تمام تلاش و زحمتش در راستای گسترش دفاع مقدس بود و چند سالی است که چراغ این انتشارات خاموش شده است. اصلا حوزه ادبیات پایداری با اهتمام این انتشارات رونق گرفت و جای خالی آن در این روزگار به خوبی دیده می‌شود؛ هرچند جوانان و انتشارات جدید جای پای آن انتشارات گذاشتند و همان راه را رفتند و کم نگذاشتند.

چرا بیشتر تقریظ‌های رهبر معظم انقلاب سمت و سوی دفاع مقدس دارد؟ نتیجه این تقریظ‌ها چه هدفی را در سطح جامعه دنبال می‌کند؟

دلیل اهمیت و حضور پررنگ و پرشور در زمینه دفاع مقدس این سخن رهبر معظم انقلاب است که به تعداد آدم‌های حاضر در جنگ روایت است. روایت فقط برای رزمنده کف میدان نیست؛ بلکه پدران و مادران و برداران و خواهران نیز روایاتی دارند که به درد روزگار ما می‌خورد. برای نمونه، کتاب دختر شینا، روایت همسر شهید ستار ابراهیمی را می‌خوانید که عملا در صحنه جنگ حضوری ندارد یا در کتاب «تنها گریه کن» روایت زندگی اشرف‌سادات منتظری، مادر شهید محمد معماریان است که با جنگ ارتباطی ندارد؛ ولی شما با خانمی سروکار دارید که در دوران ستم‌شاهی پای کار انقلاب است و با تربیت فرزند و بعدها با تهییج و تشویق فرزندش او را راهی جبهه جنگ می‌کند.
بسیاری از کارهای حضرت آقا در سال‌های 1370 حمایت از تولید کتاب‌های حوزه دفاع مقدس با محوریت حوزه هنری است که زوایای پنهانی دارد و هنوز در جامعه پخش نشده است. برای نمونه، حمایت‌های حضرت آقا درباره این حوزه و دیدارهای متعدد ایشان با نویسندگان حوزه دفاع مقدس شکل گرفته بود و برگزاری چندین شب خاطره دفاع مقدس در حسینیه امام خمینی(ره) حلقه‌هایی است که نشان می‌دهد حضرت آقا چه اهتمام دقیقی بر این مسئله دارند و نیاز جامعه را در آن می‌بینند؛ چرا که سازنده هویت نسل جوان امروز است.

علت اینکه رهبر معظم انقلاب در چندین نوبت از شهید مصطفی صدرزاده یاد می‌کنند و این روزها هم بر کتاب خاطرات ایشان تقریظ می‌نویسند، چیست؟ آیا در شخصیت این شهید نکته‌ای هست که به درد جامعه امروز ما می‌خورد؟

به نظرم این اشتباه برداشت است که نگاه حضرت آقا فقط معطوف به کتاب‌های دفاع مقدس است. همانطور که در ابتدای بحث عرض کردیم مطالعات حضرت آقا بسیار گسترده است و بسیاری از موضوعات دیگر را نیز در بر می‌گیرد. این توجه به حوزه دفاع مقدس بنابر صلاحدید و نیاز جامعه است که باید جامعه با قهرمانان و اسطوره‌های واقعی آشنا شود و فرهنگ و سلوک آنان در جامعه جاری و ساری شود.
ما در دفتر حفظ و نشر آثار رهبرمعظم انقلاب در کنار پاسداشت ادبیات جهاد و مقاومت رویدادی را با عنوان حیات طیبه تدارک دیدیم که پاسداشت هنر و ادبیات متعهد است. این رویداد چندین دوره برگزار شده است. کتاب «تن‌تن و سندباد» رمانی است که در دهه هفتاد به قلم «محمد میرکیانی» نوشته شده است. یا «دختران آفتاب» که یک مجموعه داستان است و انتشارات سروش آن را منتشر کرده و حضرت آقا بر آن تقریظ داشته‌اند. یا کتاب «آن مرد در باران آمد» که یک رمان برای نوجوانان است و با اینکه درباره دفاع مقدس نیست؛ ولی تقریظ رهبر معظم انقلاب را دارد. البته حجم کتاب‌هایی که برای دفاع مقدس نگاشته شده، بسیار بیشتر است و ما سعی‌مان این است که تقریظ‌های دیگر رهبر معظم انقلاب در موضوعات و زمینه‌های گوناگون را نیز وارد بازار کتاب کنیم.