امام جعفر صادق(ع) رهبر فکری نهضت فرهنگی روزگار خود بودند

دوران امامت حضرت امام صادق (ع) یکی از دوران‌های بسیار مهم زندگی اهل بیت عصمت و طهارت است. بر همین اساس برای بررسی اقدامات فرهنگی امام صادق (ع) با حجت الاسلام امیر علی حسنلو استاد سطوح عالی حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه به گفت و گو پرداختیم که حاصل آن تقدیم مخاطبان می‌شود:

*دلیل اینکه به امام صادق (ع) رئیس و مؤسس مذهب جعفری می‌گویند؟

جمع شدن چند امر، زمینه را مساعد ساخت تا امام ششم علیه‌السلام بتواند معارف اسلامی را نشر بدهد و دانش‌های به ارث مانده از رسول خدا صلی‬ ‏الله‬ ‏علیه‏‬ و‏آله با همت بی مانند و‬ بلند آن حضرت منتشر شود؛ امویان و بنی عباس در این اندیشه بودند که علوم را از غیر اهل بیت و دین را به درهای غیر اهل بیت ارجاع دهند آنان در این باره سرمایه گذاری نمودند تا چراغ دین از درب‌های اهل بیت به درب‌های دیگران روشن شود لذا فقهای دیگر را که معاصر بودند با ائمه مطرح می‌کردند ولی تلاش امام صادق همه این اهداف را عقیم نمود و دین با نام و کوشش آن حضرت زنده ماند و پویایی و شکوفایی آغاز کرد و مذهب جعفری در مقابل مذاهب حکومت‌های جور سبب زنده ماندن دین گردید.

دوران امامت و زعامت امام‏‬ صادق علیه‌السلام، به نسبت طولانی و بیش از سی سال بود و هر چند روزگار امامت جدش، امام زین‏‬ زین‌العابدین علیه‌السلام، فرزندش امام موسی‏بن جعفر علیه‌السلام و نوادگانش امام علی‬ ‏النقی علیه‌السلام نیز از سی سال گذشت، ولی فرصت و موقعیتی که برای آن حضرت فراهم شد، برای آن بزرگواران پیش نیامد.‬ عصر امام صادق علیه‌السلام، عصر شکوفایی فقه، کلام، مناظره و حدیث بود و در روزگار آن حضرت، بدعت‌ها، نوآوری‌ها و گمراهی‌ها نیز رواج پیدا کرده بود و این فرصتی شد تا امام، علم و دانش خویش را آشکار نموده و ریشه گمراهی‌ها را بخشکاند. در زمان امامت آن حضرت، بنی هاشم در یک آسایش نسبی به دوره‌های قبل به سر می‌بردند که در دوران دیگر امامان، این زمینه‌ها وجود نداشت لذا امام با همت و با استفاده از ظرفیت زمان و شرایط با تمام توان مذهب اصیل اسلام را به نام مذهب جعفری بنیان نهاد و نهال برومند مکتب اصیل شیعه را پرورش داد و با استناد به سیره اجداد خود و احیای نام و سنن رسول خدا (ص) و امیر مؤمنان (ع) دین اصیل و ناب تحریف نشده و علم و اندیشه واقعی اسلام ناب را حیات دوباره بخشید. لذا مکتب جعفری در مقابل مکتب خلفا مطرح و مرئیس آن امام صادق (ع) معرفی گردید.

بنابراین بدین علت بود که در فاصله انقراض امویان و قدرت یافتن عباسیان و نیز در دوران شکل‎ گیری سلسله اخیر، امام صادق امکان و فرصت آن را یافت که به گسترش علم و رونق احکام الهی دست زند. آن حضرت در شرایطی که از سانسور و کنترل امویان و فاصله‌ای که بین اهل بیت و مردم پدید آورده بودند آزاد می‌شد، کوشید تا آموزش‌هایی که از طریق پدرش و او از جدش و او از رسول خدا (ص) آموخته بود، انتشار دهد در چنین اوضاع و احوالی بود که امام صادق علیه‌السلام به شهرت رسید و امکان اظهار نظر پیدا کرد. و توانست از یک‎ سو آزادانه به نقد و بررسی مسائل دینی بپردازد و از سوی دیگر چهره سنّت را از گرد و غبار و زنگارها و آرا نادرست و شبهه‎ ناک پاک کند. بدین گونه بود که طالبان علم از جای جای جهان اسلام به مدینه هجرت کرده و در حوزه درس او گرد آمدند و در روزگار شکوفایی علم، مذهب اهل بیت بدو منسوب شد. چرا که هر شیوه‌ای را امام می‌پسندید و هر نظری که او تأیید می‌کرد لاجرم به او نسبت داده می‌شد و گفته می‌شد «مذهب جعفر صادق علیه‎السلام».

در این دوران مبارک و فرخنده حوزه درسی امام صادق شهرتی عظیم یافت. وی رهبر فکری نهضت فرهنگی آن روزگار بود. در واقع نخستین کسی بود که مکتب کلامی فلسفی و فقهی جهان اسلام را پدید آورد. نه تنها کسانی که بعدها مذاهب فقهی را تأسیس کردند در حوزه امام شرکت می‌کردند بلکه دانش پژوهان فلسفه و متکلمان و فیلسوفان نیز از راه‌های دور به مکتب علمی او روی آوردند. در دوران یاد شده خانه امام صادق علیه‌السلام دانشگاهی بود، که به حضور عالمان بزرگ در حدیث‌، تفسیر، حکمت و کلام و علوم قرآنی … زینت یافته بود و شرکت کنندگان در حوزه درسی حضرت را بیش از چهار هزار نفر نوشته اند. ابن ابوالعوجاء که غیر مسلمان بود درباره عظمت علمی حضرت با اشاره به امام صادق علیه‌السلام می‌گوید: «این شخص از جنس بشر نیست، اگر در جهان روحانی‌ای، وجود داشته باشد که هر گاه اراده کند جهانی و یا روحانی باشد اوست.

*از جنبش فرهنگی حضرت در دوران امامت خویش بفرمائید؟

جنبش علمی حضرت بی نظیر است در طول تاریخ تمدن اسلامی، امام صادق (ع) تمدن اسلامی را حیات بخشید، امام‏‬ صادق علیه‌السلام با توجه به فرصت مناسب سیاسی که به وجود آمده بود و با ملاحظه نیاز شدید جامعه و زمینه اجتماعی موجود، نهضت علمی و فرهنگی پدرش امام باقر علیه‌السلام را ادامه داد و حوزه وسیع علمی و دانشگاه بزرگی به وجود آورد و در رشته‌های مختلفِ علوم عقلی و نقلی آن روز، شاگردان بزرگ و برجسته برجسته‌ای همچون هشام بن حکم، محمدبن مسلم، اَبان‏‬ بن تَغْلَب، هشام بن سالم، مؤمن طاق، مُفضّل بن عمر، جابر بن حیان و… تربیت کرد که تعداد آنها را بالغ بر چهار هزار نفر نوشته اند. گروهی از آنان، دارای آثار علمی و شاگردان متعددی بودند. برای نمونه، هشام بن حکم، ۳۱ جلد کتاب نوشته و جابربن حیان نیز بیش از دویست کتاب در زمینه علوم گوناگون، به ویژه رشته‌های عقلی، طبیعی و شیمی تصنیف کرده که به همین دلیل، به عنوان پدر علم شیمی مشهور شده است.

*وسعت محفل علمی امام‏‬ صادق علیه‏السلام‬ تا کجا بود؟

امام صادق علیه‌السلام با تمام جریان‌های فکری و عقیدتی آن روز برخورد کرد و موضع اسلام و تشیع را در برابر آنها روشن ساخته، برتری بینش اسلام را ثابت نمود. پیشوایان مشهور اهل‬ ‏سنت، بدون واسطه یا با واسطه، شاگرد امام بوده بوده‌اند. در رأس این پیشوایان، ابوحنیفه قرار دارد که دو سال شاگرد امام بوده است. خود او، این دو سال را پایه علوم و دانش خود معرفی می‌کند و می‌گوید: «اگر آن دو سال نبود، نُعمان هلاک می‌شد» شاگردان امام از نقاط مختلف همچون کوفه، بصره، واسط، حجاز و امثال اینها و نیز از قبایل گوناگون بودند که به مکتب آن حضرت می‌پیوستند.در وسعت دانشگاه امام همین قدر بس که حسن‏بن علی وَشّاء، که از شاگردان امام رضا علیه‌السلام و از محدثان بزرگ بود، می‌گفت: «در مسجد کوفه، نهصد نفر استاد حدیث مشاهده کردم که همگی از جعفر بن محمد علیه‌السلام حدیث نقل می‌کردند.

*چرا فقه شیعه امامیه به فقه جعفری مشهور است؟

بنی عباس برای دور کردن مردم از اهل بیت (ع) و محوریت آنان اقدام به حمایت از افرادی کردند تا مکتب فقهی خاص طبق میل خودشان تأسیس کنند و شخصیت سازی نمایند، چنانکه روش بنی امیه هم همین بود؛ با انگیزه‌های خاص به تأسیس و ایجاد مکاتب فتوی نمودند؛ اما نتوانستند موفق شوند و بر مکتب اهل بیت غلبه کنند چون علومی که از ناحیه اهل بیت (ع) صادر می‌شد همانند و هماوردی نداشت فعالیت‌های علمی امام صادق و نظریات فقهی حضرت بر ههم آنها غلبه یافت و شاگردان حضرت هر جا فتاوای فقهی و روایات حضرت را بنام جعفر بن محمد و قال جعفر بن محمد منتشر نمودند و در مقابل مکاتب فقهی مکتب فقهی حضرت غلبه داشت و سر آمد بود و فقه اهل بیت (ع) بنام جعفر بن محمد (ع) شهره و منشأ و سرچشمه فقهی اهل بیت گردید؛ هزاران نفر در بلاد و ممالک اسلامی و مساجد آن روزگار بنام جعفر بن محمد (ع) فتوا و فقه و علوم فقهی را نقل نموده و تدریس می‌کردند و اینگونه بود که فقه جعفری تأسیس و منتشر گردید در همه بلاد اسلامی شهره شد. بنابراین امام فقه شیعه را هم تحول بخشید و تمام میراث اهل بیت را منسجم نمود و ارائه فرمود لذا فقه شیعه هم از فقه‌های دیگر تمایز یافت و هم تکون و گسترش یافت لذا این همه در دوره حضرت و تلاش و ابتکار حضرت صورت گرفت.