حدادعادل مطرح کرد؛ ایران صاحب گنجینه‌ای عظیم از میراث مکتوب است

موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مجلس، همایش بین‌المللی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی ایران را با همکاری انجمن علمی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی را در تالار شهید مدرس موزه مجلس برگزار کرد.

غلامعلی حدادعادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این همایش گفت: مفتخرم که در این فضای تاریخی و در چنین مجلسی حضور پیدا کرده‌ام، از اینکه چند سالی این سنت تعطیل شده بود و این رسم دوباره احیا شده است، به دلیل اهمیتی که برای این امر قائل هستم، استقبال کردم.

وی افزود: علقه من به این کتابخانه از سال ۱۳۴۲ شروع شده است. آن زمان من عضو کتابخانه مجلس شدم و کتاب‌هایی را به امانت گرفتم. هنوز نام من در برگ امانت این کتابخانه هست. الحمدلله کتابخانه رشد کرده و امیدوارم که ساختمان جدید بر فایده‌مندی کتابخانه بیفزاید.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: هویت هر ملتی با میراث فرهنگی آن ملت شناخته می‌شود. میراث بر دو بخش مکتوب و نامکتوب تقسیم می‌شود که میراث نامکتوب شامل بناهای تاریخی، بناهای ماقبل تاریخ، آثار باستانی ماقبل تاریخ، زبان، ضرب‌المثل‌ها، حکایت‌ها، ترانه‌ها، افسانه‌های رایج، آداب و سنت‌ها است. اما کتاب میراث فرهنگی مکتوب است که در بین این نشانه‌ها ارزش هیچکدام به پای میراث مکتوب نمی‌رسد، چون تفکر و جهان‌بینی یک ملت را تبیین می‌کند.

حداد عادل در ادامه گفت: اگر هر ملتی بخواهد گذشته و راهی را که طی کرده است، بشناسد، نمی‌تواند نسبت به میراث مکتوب خود بی‌اعتنا باشد؛ خصوصاً ایران که صاحب گنجینه‌ای عظیم از میراث مکتوب است. سابقه میراث مکتوب ما بسیار طولانی است. من سالی یک بار به هند سفر می‌کنم، می‌توانم بگویم که در حدود یک میلیون نسخه خطی فارسی در کتابخانه‌های هند موجود است. در هر کتابخانه بزرگ دنیا که پا بگذارید، افتخارشان این است که چقدر نسخه خطی فارسی دارند. نسخه خطی فارسی برای کتابخانه‌های دنیا معنا دارد و ملت ایران چنین سابقه‌ای در علم و دانش و معرفت دارد. شاید کسانی معتقد باشند که گذشته تاریخ مصرفش گذشته است، این افراد گذشته را مادون می‌دانند، اما ما چنین تفکری نداریم. گرچه دایره علوم تجربی وسیع‌تر شده است، معتقدیم تاریخ‌مصرف فکر، اندیشه و عقل نمی‌گذرد.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: علوم انسانی از جمله ادبیات، نییازمند شناخت و فهم بالایی از سایر علوم نیز هست؛ مثلاً برای فهم ادبیات باید با علوم دیگر آشنا بود. ما نمی‌توانیم با گذشته وداع کنیم، حتی لجوج‌ترین افراد محتاج این هستند که بدانند پیشینیان چگونه فکر می‌کنند. مصححان نسخ خطی کار بسیار مهمی می‌کنند. تصحیح نسخه خطی کار بسیار دشواری است؛ هنر، مهارت، دانش، صبر و حوصله باید در فرد جمع شود تا به کار تصحیح نسخ خطی بپردازد.

وی در پایان گفت: مصحح اول باید کاغذ را بشناسد، از جلد به نکاتی پی ببرد، خط را بشناسد. تنها چشم بصیر و خبیر، خط و رسم‌الخط را تشخیص می‌دهد. دستور زبان و واژگان هم هزار فوت و فن دارد. مصحح باید آگاه باشد که در چه کتاب‌هایی باید رسم‌الخط را به امروز برگرداند و در کجاها نباید این کار را بکند. فهرست‌نویسی نیز نکات مربوط به خود را دارد. ظرافت زیاد است و مهم‌تر از اینها احاطه به موضوع کتاب است. این هنر و تخصص بعد از اختراع صنعت چاپ در کشور ما شروع شد. بزرگانی مانند مجتبی مینوی، اقبال آشتیانی، ایرج افشار و… بسیار در این زمینه کار کردند و اگر امروز به گذشته خودمان می‌بالیم، مدیون کسانی هستیم که سربازان گمنام ایران هستند. مرحوم مینوی در ترکیه رایزن فرهنگی بود، هزار نسخه خطی را از کتابخانه‌های مختلف دیده بود، انتخاب کرده بود و با وسایل هفتاد سال قبل عکسبرداری و فیلمبرداری کرده و به دانشگاه تهران اهدا کرده است که بسیاری از این گنجینه هنوز تصحیح نشده باقی مانده است. این امر مهم نباید در فرهنگ و معارف ما فراموش شود. باید به دیگران بفهمانیم که ملت ایران چه گذشته باشکوهی داشته است و چه آینده باشکوه‌تری خواهد داشت.

تعداد نسخه‌های خطی نشانگر فرهنگ و تمدن ماست

سیداحمد خضری استاد تاریخ دانشگاه تهران و مدیر کل حوزه وزارتی وزیر علوم در ادامه این همایش گفت: در این نشست علمی سخن گفتن در مورد نسخه‌های خطی زیره به کرمان بردن است. همگان از هر رویکردی که به این موضوع بپردازند، به ظرایف کار پی خواهند برد. ما به طور ویژه در حوزه تاریخ و تمدن ایران و اسلام کار می‌کنیم.

وی با اشاره به اهمیت نسخه‌های خطی افزود: نسخ خطی یکی از مهم‌ترین منابع ما در دستیابی به حقایق تاریخی است. از بسیاری از منابع که می‌توانند ما را به رویدادهای تاریخی برسانند، محروم هستیم اما نسخه‌های خطی مهم‌ترین منابع ما در تاریخ گذشته هستند و بدون شک ارزش تمدنی دارند.

استاد تاریخ دانشگاه تهران گفت: یکی از شاخص‌های ارزیابی تمدنی ملل وجود نسخه‌های خطی است و تعداد نسخه‌های خطی موجود در کشور نشانگر فرهنگ تمدنی سرزمین ما هستند. افزون بر آن نسخه‌های خطی برای ما ارزش میراثی دارند. نسخ خطی نشان از تلاش پیشینیان ما دارد که در جهت ثبت و ضبط رویدادها تلاش کردند. همچنین نسخه‌های خطی ارزش هنری دارند و دارنده چند هنر هستند. دست‌کم خوشنویسی، نگارگری و کتاب‌آرایی با همه فنون خود در این نسخه‌ها نمود دارد و این نسخ به عنوان ارزش سندی، برای ما مهم و قابل بحث هستند.

صمد نژادابراهیمی عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، مدیر کل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی پژوهشی وزارت علوم و از دانشمندان برتر یک درصد جهان، نیز گفت: برگزاری این نشست در این مکان تاریخی و جایگاه با این افراد شاخص، از اهمیت بسیاری برخوردار است. تأثیر یک سیاستگذاری درست می‌تواند نمودهای بهتری را رقم بزند.

وی افزود: وزارت علوم با تأسیس انجمن‌ها نقش انقباضی دارد. نسخ خطی گنجینه عظیمی است که امیدواریم انجمن تحقیق و تصحیح نسخ خطی بتواند با رویکردی درست، برای پاسداشت این گنجینه قدم‌های مثبتی بردارد. نشریه بین‌المللی تحقیق و تصحیح نسخ خطی نیز، ویترین این انجمن است و ما به طور کامل از آن حمایت کردیم.

نژادابراهیمی گفت: به عنوان یک خبر عرض می‌کنم که اولین مدرسه سردبیری نیز هفته بعد برگزار خواهد شد و بعد از این هر دو ماه یک بار در سطح سردبیری برگزار خواهد شد.

باید به گونه‌ای دیگر به فهرست‌نویسی نگاه کنیم

ابوالفضل حسن‌آبادی رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی در این همایش گفت: اکنون در وضعیتی هستیم که مراکز نسخ خطی ناشناخته نیستند و الحمدلله همه مراکز پایگاه دسترس‌پذیری اطلاعات دارند اما چیزی که امروز اهمیت دارد، دسترسی به نسخه نیست، بلکه موضوع مورد اهمیت این است که اکنون باید به گونه‌ای دیگر به فهرست‌نویسی نگاه کنیم.

وی افزود: بیش از صد سال از فهرست‌نویسی مدرن می‌گذرد. نکته این است که نسل اکنون نسل سوم فهرست‌نویسان هستند. سه نسل گذشته است و شیوه‌های مختلفی به کار گرفته شده است و شیوه مراکز متفاوت است. الان باید بعد از اتمام نسخه‌های موجود بار دیگر فهرست‌ها بررسی شود. ضرورت دارد که دیدگاه فهرست‌نویسان مختلف یکسان شود و برای شناسایی و معرفی بیشتر باید ساختارهای جدید به کار گرفته شود.

حسن‌آبادی ادامه داد: بسیاری از نسخه‌هایی که به ظاهر فکر می‌کنیم، فهرست شده است اما هنوز فهرست نشده باقی مانده است. بیشتر کارهایی که انجام می‌شود مبتنی بر معرفی نسخ خطی است. به عنوان کشوری که طلایه‌دار هستیم، ضرورت دارد که یک بار دیگر سراغ دانش نسخه‌شناسی و تولید کتاب‌های منطبق با نسخه‌شناسی برویم. نباید در حوزه فهرست‌نویسی سنتی باقی بمانیم.

در بخش پایانی این همایش، از پژوهشگران پیشکسوت و سرآمدان میراث مکتوب تجلیل شد. حجت‌الاسلام علی صدرایی خویی، نسخه‌شناس و فهرست‌نگار؛ ابوالفضل حافظیان، نسخه‌شناس و فهرست‌نگار؛ مرتضی کریمی‌نیا، نسخه‌شناس و مترجم و محمود نظری، مؤلف آخرین جلد فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مجلد ۵۸ (نسخه‌های شماره ۲۱۴۰۱ تا ۲۱۸۰۰)، معرفی و تجلیل شدند.

حکیمه دلیران و رحیمه شمشیری و آقایان محمد وفادار مرادی، امید مجد، غلامرضا پارسا، مرتضی چرمگی عمرانی، میلاد عظیم‌پور، حجت‌الاسلام سیدصادق اشکوری، رضا جهانی، شیرزاد طایفی و صمد نژادابراهیمی نیز به عنوان اساتید و پژوهشگرانی که مقالاتشان در این همایش برگزیده شده بود، معرفی و تجلیل شدند.