اقتصاد سوریه اسیر جنگ آب توسط اردوغان

«عبدو پدر سه فرزند در شهر حلب است که ماهانه ۳۵۰ هزار لیر سوری درآمد دارد و افزون بر مخارج زندگی باید یک قرص نان را به قیمت شش هزار لیر بخرد، چون کارت یارانه‌ای خرید نان تنها برای دو روز هفته کافی است»؛ این بخشی از گزارش وبگاه خبری الجزیره قطر در ششم دسامبر یعنی به دنبال سقوط شهر حلب به دست شورشیان مسلح و دو روز مانده به سقوط نظام اسد در دمشق است.

این در حالی است که به گزارش رسانه‌ها قیمت نان در حال حاضر در استان‌های حلب و ادلب ۹۰۰ درصد افزایش قیمت داشته است.

مشکل تامین نان در سوریه به دلایل مختلفی به ویژه جنگ تحمیلی و گروه‌های مسلح و حمایت‌های خارجی از آنها از سال ۲۰۱۱ به تبع آن بحران اقتصادی و تحریم‌ها و کمبود منابع طبیعی به ویژه آب مورد نیاز کشاورزان پیچیده شده است.

در این بین بحران کمبود منابع آبی در سوریه به خصوص در مناطق شرقی و شمالی این کشور باعث کاهش تولید گندم و سایر محصولات کشاورزی شده است.

دولت سوریه در دوره حکومت بشار اسد برای مقابله با این بحران تدابیر مختلفی نظیر سهمیه بندی نان را به کار گرفته بود؛ به طوری که هر خانوار مقدار مشخصی نان به قیمت یارانه‌ای دریافت می‌کردند و همچنین میزانی از آرد مورد نیاز بازار را از طریق منابع داخلی و واردات تامین می‌کرد، اما مشکلات اصلی در این خصوص ادامه دارد و بر زندگی روزمره مردم سوریه تاثیر گذاشته است.

چرا تولید گندم سوریه کاهش یافت

گندم یکی از محصولات کشاورزی اصلی در سوریه است و این کشور در مناطق مختلفی از جمله شمال و شمال شرقی که به دلیل خاک حاصلخیز و شرایط اقلیمی مناسب تولید گندم در آنها رایج است کشت می‌شود، مناطقی همچون استان‌های حلب، رقه، حسکه و دیر الزور به عنوان مناطق مهم تولید گندم در سوریه شناخته می‌شود. (سوریه با این حال در رتبه چهارم برترین تولیدکنندگان گندم بین همه کشور‌های عربی قرار دارد)

جنگ داخلی در سوریه که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد تاثیرات منفی زیادی بر کشاورزی در این کشور به ویژه تولید گندم داشت.

تخریب زیرساخت‌ها شامل اراضی کشاورزی، تاسیسات ذخیره سازی و حمل و نقل گندم و آوارگی کشاورزان به دلیل جنگ و کمبود نهاده‌هایی مانند کود، بذر و ماشین آلات کشاورزی که برای کشت گندم ضروری است از عوامل کاهش تولید و ناتوانی در کشت گندم در بسیاری از مناطق سوریه بوده است.

مهم‌ترین رودخانه‌های سوریه 

اما بحران کمبود آب رودخانه‌ها نیز از جمله عوامل مهم تاثیرگذار بر کاهش تولید گندم در سوریه بوده است.

رودخانه‌های سوریه در هفت حوضه آبرفتی جریان دارند و تا سال ۲۰۰۲ میلادی جمعاً ۱۵۶ سد بر روی آنها احداث شده است؛ اما رود‌های اصلی سوریه شامل فرات و شاخه‌های آن، دجله و یرموک ست که حق‌آبه مشترک با همسایگان دارند و همچنین رود العاصی که از البقاع لبنان نشات گرفته و مناطق خشک داخلی را مشروب می‌کند.

حضور دجله در سوریه چندان طولانی نیست و به طول نزدیک به ۵۰ کیلومتر در شمال شرقی سوریه در مرز سوریه- ترکیه – عراق جریان دارد و اراضی سوریه از این رود به شکل محدود، از طریق کانال‌هایی که در کناره غربی احداث شده‌اند، مشروب می‌شوند.

رود یرموک نیز به طول ۵۷ کیلومتر است که ۴۷ کیلومتر آن در جولان سوریه و باقی به اشتراک، به‌عنوان مرز طبیعی، بین مرز‌های سوریه، لبنان و فلسطین در جریان است. حجم آب آن نیز تقریباً ۵۰۰ میلیون مترمکعب در سال است. این رود، جنوبی‌ترین رود سوریه است و در نزدیکی جنوب دریاچه طبریه، به رود اردن می‌ریزد. سد الوحده با توافق سوریه و اردن بر این رود احداث شده است.

با این حال ارتش رژیم اشغالگر در حملات روز‌های اخیر خود به منطقه درعا در جنوب سوریه درصدد تسلط بر آب این رودخانه به منظور جبران کم آبی سرزمین‌های اشغالی است.

رود خابور نیز بعد از فرات و العاصی، سومین رود بزرگ سوریه است و با طول ۴۶۰ کیلومتر، یکی از دو شاخه تغذیه‌کننده اصلی کرانه چپ فرات است. «بلیخ» و خابور، رودخانه‌های کوچکی هستند که از منطقه مرزی سوریه و ترکیه سرچشمه می‌گیرند و منطقه سرسبز شمال سوریه را که اصطلاحاً «الجزیره العلیا» نامیده‌اند، ایجاد کرده‌اند.

خابور بعد از طی مسافتی بیش از ۱۲۰ کیلومتر، از شمال شرقی به‌طرف جنوب غربی، به استان حسکه و دیرالزور می‌رسد و بعد از پیوستن با چند رود دیگر، در «بُصیره»، به فرات می‌پیوندد. خابور در ترکیه از فرات جدا می‌شود؛ در واقع یکی از شاخه‌های منشعب از خود فرات است.

سدسازی ترکیه بر روی رود فرات

بنابراین طولانی‌ترین و مهم‌ترین رود سوریه که با ۶۷۵ کیلومتر طول، بیش از ۸۰ درصد منابع آبی این کشور را تشکیل می‌دهد. حجم تغییرات فرات در طول سال، تقریباً ۲۶ میلیارد مکعب است.

فرات در ترکیه «کارا سو» (Karasu) نامیده می‌شود که بعد از پیوستن به رود «مراد» (Murat Nehri)، درست از میانه مرز شمالی (سوریه -ترکیه)؛ یعنی مرز شمال غربی الرقه و شرق حلب، وارد شده و به سمت جنوب شرقی تغییر مسیر می‌دهد و قبل از ترک سوریه، استان‌های الرقه و دیرالزور را سیراب می‌کند.

سد‌های فراوانی در مسیر این رود بنا شده‌اند که مهم‌ترین آنها، سد «الطبقه» و به مناسبت شهر مجاور خود، «الثّوره» نام دارد.

این سد، در ۱۹۷۳ میلادی در بالادست شهر الرقه، احداث شد. دریاچه تشکیل شده پشت این سد را که حدود ۸۰ کیلومتر طول و به‌طور متوسط هشت کیلومتر عرض دارد، «بُحَیره الاسد» (دریاچه اسد) می‌نامند.

رودخانه فرات از مهم‌ترین منابع آبی سوریه است و نقش حیاتی در تامین آب برای کشاورزی این کشور دارد.

بحران کمبود آب در این رودخانه به دلیل عواملی، چون کاهش نزولات آسمانی، ساخت سد‌ها توسط کشور‌های همسایه مانند ترکیه و تغییرات اقلیمی تولید گندم در سوریه تحت تاثیر قرار گرفته است.

کمبود آب در رودخانه فرات موجب کاهش آب در مزارع گندم شده و توانایی کشاورزان در آبیاری مزارع کاهش یافت.

با کاهش آب رودخانه فرات مناطق کشاورزی از جمله حسکه و دیر الزور که به این رودخانه وابسته هستند با مشکلات خشکسالی روبه رو شدند که به کاهش تولید گندم و محصولات کشاورزی منجر شد.

ترکیه به عنوان کشوری که بالادست رود فرات قرار دارد در دهه‌های گذشته در بحران آب سوریه نقشی پیچیده و مهم ایفا کرده است که در آن عواملی مانند سیاست‌های آبی ترکیه، خصومت‌های سیاسی با دولت بشار اسد و تاثیرات اقتصادی و کشاورزی بر سوریه تاثیرگذار بودند.

ترکیه با پروژه‌های بزرگی مانند پروژه جنوب شرقی آناتولی (گپ) که شامل ساخت سد‌های بزرگ بر روی رودخانه‌های دجله و فرات است کنترل قابل توجهی بر منابع آبی رودخانه‌های مشترک با سوریه و عراق دارد از جمله سد‌های مهم این پروژه می‌توان به سد آتاتورک، کیبان و البیجار اشاره کرد که جریان آب رودخانه فرات را محدود کرده‌اند.

سد‌های ترکیه باعث کاهش حجم آب وارد شده به سوریه از طریق رود فرات شده است به دلیل این کاهش سوریه با کمبود آب جدی مواجه است که نه تنها بر تامین آب آشامیدنی بلکه بر کشاورزی و صنعت هم تاثیرگذاشته است.

بر اساس قرارداد سال ۱۹۸۷، ترکیه باید حداقل ۵۰۰ متر مکعب آب در ثانیه از فرات به سمت سوریه پمپاژ کند، در حالی که سطح فعلی به ۲۰۰ متر مکعب در ثانیه کاهش یافته است.

رسانه‌های خبری غربی هم در طول این سال‌ها اذعان داشتند که ترکیه از آب به عنوان ابزاری برای ایجاد محدودیت اقتصادی هم علیه منطقه تحت کنترل کَرد‌ها که سیاست‌های خصمانه‌ای در قبال آن داشته و هم علیه نظام بشار استفاده کرده و عمدا میزان آب رود فرات در سوریه را که از این کشور سرچشمه می‌گیرد کاهش داده است و شکایت‌های سوریه از ترکیه به مجامع بین المللی بی اثر بوده است.

سوریه به طور سنتی یک تولید کننده عمده گندم در منطقه بوده، اما کاهش منابع آبی به ویژه در مناطق شرقی و شمالی سوریه باعث کاهش شدید تولیدات کشاورزی بی ثباتی اقتادی و افزایش مهاجرت روستاییان به شهر‌ها یا کشور‌های دیگر شده است.

درگیری‌های داخلی سوریه و خصومت ترکیه با دولت بشار اسد نیز بر بحران آب این کشور تاثیرگذاشته است ترکیه از طریق همکاری نکردن با دمشق به طور یکجانبه میزان آب ورودی به سوریه را کاهش داده است.

در واقع ترکیه به دلیل روابط پیچیده‌اش با سوریه و عراق همواره از این بحران به عنوان ابزاری برای فشار سیاسی استفاده کرده است به ویژه از زمان جنگ داخلی در سوریه و حمایت‌های ترکیه از شبه نظامیان سوریه که روابط ترکیه با دولت بشار اسد تیره شده و همچنین نگرانی‌هایی که ترکیه نسبت به قدرت گرفتن شبه نظامیان کُرد در شرق سوریه (قطب تولید گندم سوریه) که تحت الحمایه آمریکا هستند، داشته است.

این کاهش آب در سوریه علاوه بر اثرات زیست محیطی به شدت بر بخش کشاورزی سوریه که از منابع آبی رودخانه فرات که برای آبیاری استفاده می‌کند تاثیر منفی گذاشته است.

محدودیت‌‎ها در منابع آب به کاهش تولید گندم و سایر محصولات کشاورزی در سوریه انجامیده است این مسئله باعث بحران امنیت غذایی در سوریه شد به ویژه که سوریه تا قبل از جنگ داخلی در رتبه‌های بالای تولید گندم در خاورمیانه قرار داشت. کاهش تولید گندم و وابستگی به واردات از کشور‌های دیگر باعث افزایش قیمت‌ها و تشدید فقر در میان مردم سوریه شده است.

در حال حاضر کل واردات گندم سوریه حدود دو میلیون تن در سال تخمین زده می‌شود. روسیه تامین کننده اصلی گندم سوریه با جمعیت بیش از ۲۳ میلیون نفر بوده است.

به گزارش العربی الجدید، سوریه تا قبل از جنگ داخلی در فصول خوب تا ۴ میلیون تن گندم تولید می‌کرد که برای نیاز داخل این کشور کافی بود و امکان صادرات را هم برای آن فراهم می‌کرد، اما جنگ و خشکسالی‌های مکرر منجر به کاهش حجم محصول گندم سوریه و اتکای این کشور کشور به واردات گندم از دریای سیاه شد تا نان مورد نیاز شهروندان خود را فراهم کند. (ایران سالانه ۱۳ میلیون تن گندم تولید می‌کند)

با این حال احمد هلال، مدیر دفتر امور کشاورزی اتحادیه عمومی کشاورزان سوریه، جمعه گذشته در اظهاراتی گفت که نیاز کشور به گندم و آرد تا پایان سال ۲۰۲۶ تضمین شده است.

وی افزود: هلال تصریح کرد: تولید گندم سوریه در سال ۲۰۲۴ میلادی ۷۲۰ هزار تن بوده و ۶۰ هزار تن به بذر اختصاص داده شده است. یک میلیون تن هم تولید مناطق شمال شرق سوریه بوده که تحت کنترل نیرو‌های دموکراتیک سوریه است و طی سه ماه گذشته حدود ۸۰۰ هزار تن گندم از طریق شرکت القاطرجی (وابسته به نظام بشار اسد) از استان‌های الرقه والحسکه در شمال شرق سوریه خریداری شده و به مناطق تحت کنترل دولت سوریه منتقل شده است. از همین رو همه سیلو‌های گندم در استان‌های اللاذقیه، طرطوس، حمص و حماه مملو از گندمی است که از خارج سوریه وارد شده است.

کاهش ۷۵ درصد‌ی تولید گندم سوریه

در سال ۲۰۲۲ فائو اعلام کرد که تولید گندم در سوریه نسبت به قبل از بحران ۷۵ درصد کاهش یافته است.

سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) اعلام کرد که عوامل تغییر آب و هوا، اقتصاد متزلزل و مسائل امنیتی برجسته با هم ترکیب شده و به شدت به تولید غلات سوریه در سال ۲۰۲۲ آسیب رسانده و اکثر کشاورزان این کشور را با وضعیت بحرانی و مخاطره آمیزی مواجه کرده است.
مایک رابسون، نماینده این سازمان در سوریه، گفت: محصول گندم در سوریه برای سال ۲۰۲۲ به حدود یک میلیون تن رسید که ۷۵ درصد کاهش نسبت به قبل از بحران دارد، در حالی که جو تقریباً وجود ندارد.

وی تاکید کرد در شرایط کاهش سطح آب رودخانه‌ها در سوریه و از بین رفتن سیستم‌های آبیاری به دلیل جنگ بخش عمده‌ای از محصول گندم در سوریه، تقریباً ۷۰ درصد، به بارندگی بستگی دارد.

در مقایسه با مناطق زیر کشت، محصول به دست آمده تنها حدود ۱۵ درصد از انتظار کشاورزان از مناطق کشت گندم وابسته به باران بوده است.

کشاورزان در سوریه معمولا محصول گندم خود را در دوره بین نوامبر و دسامبر می‌کارند و محصول را در دوره از ماه می‌تا ژوئن برداشت می‌کنند.
اقتصاد سوریه نیز زیر بارجنگ داخلی رنج زیادی برده است. سقوط ارزش لیر سوریه تحت فشار تحریم‌ها منجر به افزایش قیمت انواع کود و بذر خوب و همچنین سوخت مورد نیاز برای کارکرد پمپ‌های آب شده است.

به طور معمول، یک هکتار از اراضی آبی کاشته شده با گندم در سوریه بین سه تا چهار تن محصول تولید می‌کردند، اما در حال حاضر تنها دو تن محصول تولید می‌کند و کشاورزان برای تامین نهاده‌های اساسی کشاورزی با مشکل مواجه هستند.

استفاده از آب رودخانه فرات به عنوان سلاحی از سوی ترکیه علیه سوریه تبعات مخربی برای اوضاع زیست محیطی و وضعیت کشاورزی سوریه داشته و موجب افزایش هزینه تولیدات کشاورزی و کاهش مقادیر محصولات زراعی شده است.

معلوم نیست که دولت ترکیه در مقطع پیش رو چه موضعی در قبال سوریه در پیش بگیرد و بعید به نظر می‌رسد که منافع ترکیه را بر گروه‌های مسلح حاکم بر دمشق که با حمایت آشکار و مستقیم شخص اردوغان نظام اسد را سرنگون کردند، ترجیح دهد یا بر شبه نظامیان کُرد شرق سوریه (قطب تولید گندم سوریه) که گروه‌های مسلح وابسته به خود در سوریه را هم به جنگ با آنها فرستاده است.