قیام تنباکو و مجاهدت علما!

24 اردیبهشت ماه مصادف است با سالروز لغو امتیاز تنباکو با فتوای آیت الله میرزای شیرازی در سال ۱۲۷۰ شمسی و به این بهانه در این یادداشت به صورت کوتاه به موضوع بسیار مهم آغاز جنبش مبارزه با استعمار و استبداد می‌پردازیم. جنبش تنباکو در آن سال‌ها نوید بخش شروع حرکات استقلال طلبانه و شجاعانه مردمی بود که با پیوند با مجاهدت و هدایت گری های علمای تراز آن سال‌ها، مقهور ساز اراده و عمل مستبدین داخلی و استعمارگران خارجی شدند.

پایگاه بصیرت / رامین نصیری

شاید به جرئت بتوان گفت که جنبش تنباکو بود که زمینه انقلاب اسلامی را به وجود آورد و برای اولین بار پس از حقارت‌ها و ننگ‌های تاریخی شکست‌های ایران در جنگ‌ها و عدم موفقیت‌ها و کامیابی‌های مورد انتظار، اعتماد به نفس عمومی ملت را افزایش داده و منجر به آغاز حرکات تجدد طلبانه و اصلاحات سیاسی و اجتماعی در داخل شد.

قیام تنباکو، به عنوان یکی از درخشان‌ترین صفحات تاریخ مبارزات ملت ایران، نه‌تنها نقطه عطفی در مقابله با نفوذ استعماری بلکه سرآغازی برای جنبش‌های اجتماعی ضداستبدادی در ایران معاصر قلمداد می‌شود. این رویداد که در اواخر قرن نوزدهم به وقوع پیوست، نشان داد که چگونه وحدت مردم و رهبری حکیمانه علما می‌تواند در برابر توطئه‌های خارجی و خودکامگی داخلی ایستادگی کند. اما چگونه یک فتوای نیم‌خطی از سوی آیت‌الله میرزای شیرازی توانست کشوری را از چنگال استعمار بریتانیا رهایی بخشد و بذر مقاومت را در دل ملت بکارد؟

در سال ۱۲۶۸ هجری شمسی، ناصرالدین‌شاه قاجار، در سفری به اروپا، امتیاز انحصار تجارت توتون و تنباکو را به ماژور تالبوت، سرمایه‌دار بریتانیایی، واگذار کرد. این قرارداد، که به «امتیاز رژی» شهرت یافت، نه‌تنها اقتصاد ملی را به مخاطره می‌انداخت، بلکه استقلال ایران را در معرض تهدید جدی قرار می‌داد. توتون و تنباکو، کالایی استراتژیک در اقتصاد ایران آن روزگار، در دستان بیگانه‌ای قرار گرفت که سودای سلطه بر منابع ملی را داشت. این اقدام، موجی از خشم و نارضایتی را در میان اقشار مختلف، از تجار و اصناف تا کشاورزان و روحانیون، برانگیخت. اما آنچه این اعتراضات پراکنده را به یک جنبش ملی تبدیل کرد، نقش بی‌بدیل علما و مرجعیت شیعه بود.

آیت‌الله میرزای شیرازی، مرجع بزرگ شیعیان در سامرا، با دریافت گزارش‌های متعدد از شهرهای ایران و آگاهی از زیان‌های این قرارداد، ابتدا با نصایح مسالمت‌آمیز خواستار لغو امتیاز شد. اما بی‌توجهی دربار قاجار و اصرار بر اجرای قرارداد، او را به صدور فتوای تاریخی تحریم تنباکو در اول جمادی‌الاول ۱۳۰۹ قمری واداشت. این فتوا، که استعمال تنباکو را در حکم «محاربه با امام زمان (عج)» دانست، چنان نفوذی در جامعه داشت که حتی در حرمسرای شاه نیز قلیان‌ها شکسته شد و تنباکوها به آتش کشیده شد. این وحدت بی‌سابقه، که از ایمان راسخ مردم به مرجعیت نشأت می‌گرفت، نشان داد که قدرت واقعی در دستان ملتی است که با هدایت دینی به میدان مبارزه می‌آید.

قیام تنباکو، فراتر از لغو یک قرارداد اقتصادی، ضربه‌ای مهلک به مشروعیت نظام استبدادی قاجار و نفوذ استعمارگران وارد کرد. این جنبش، به تعبیر مقام معظم رهبری، «کشور را از حلقوم استعمار بیرون کشید» و الگویی برای مبارزات بعدی، از نهضت مشروطه تا انقلاب اسلامی، ارائه داد. تأثیرات این قیام در بیداری سیاسی ملت ایران غیرقابل‌انکار است؛ مردمی که تا پیش از آن خود را در برابر اقتدار شاه زبون می‌پنداشتند، دریافتند که با اتحاد و پشتوانه دینی می‌توانند اراده حاکمان را به تسلیم وادار کنند.

نقش علما در این نهضت، به‌ویژه آیت‌الله شیرازی، نه‌تنها در صدور فتوا بلکه در سازمان‌دهی مقاومت در شهرهایی چون شیراز، تبریز، و اصفهان، برجسته بود. این حرکت، به گفته استاد مطهری، «مشتی آهنین بر دهان استبداد داخلی و استعمار خارجی» بود. زنان نیز برای اولین‌بار در این جنبش حضوری فعال داشتند و در حمایت از علما، گاه پیشاپیش تظاهرات حرکت می‌کردند، که این خود نویدبخش تحولات اجتماعی عمیق‌تر در آینده بود.

منبع: سایت بصیرت