ماجرای اعدام شیخ فضل‌الله نوری چگونه شکل گرفت؟

ایام مصادف است با سالروز شهادت شیخ فضل الله نوری که درباره چگونگی و چرایی به دار آویختن او اولا سوالات فراوانی وجود دارد. ثانیا ماجرای بسیار غم انگیزی دارد. ثالثا پاسخگویی هم به آنها چندان آسان نمی باشد. گرچه پس از پیروزی انقلاب تا حدودی برای برخی ها مرتفع گردیده اما هنوز این سوال مطرح است که چه جریانی آیت الله شیخ فضل الله را بر سر دار برد. 13 رجب ایام مبارک میلاد امیرالمومنین (ع) با شهادت شیخ فضل الله نوری ، عالم بزرگ مشروطه قرین شده است. شهادت مظلومانه شیخ به یکی از بحث برانگیزترین مسائل تاریخ مشروطه مبدل گردیده که برای پاسخ به آن توجه به نکاتی ضروری می باشد:
1- شیخ فضل الله از عناصر پرنفوذ و هوشیار و از عناصر مورد اعتماد وهمراه میرزا حسن شیرازی رهبر عظیم الشان جنبش تحریم تنباکو بود و شکی نیست او پس از رحلت میرزا حسن آشتیانی در تهران به عنوان عالم طراز اول تهران محسوب می شد. جریان ها و دستگاه های وابسته به انگلیس سعی داشتند اولا انتقام شکست شرکت رژی را از او بگیرند و درثانی از حرکت انقلابی دیگر همچون جنبش تحریم تنباکو پیشگیری کنند که در این رابطه ترور، دستگیری ، مجازات و اعدام چنین رهبری در دستور کار انگلیسی ها و روشنفکران در تهران قرارگرفته بود. به عبارتی در تحلیل جریان وابسته به انگلیس در ایران شیخ فضل الله سد منافع شان تلقی می شد و می بایست حذف گردد.
2- جریان وابسته به روس در تلاش بودند که شیخ فضل الله را همانند محمدعلی شاه به سفارت روس بکشانند. یکی از محافظین خانه شیخ به نام شیخ خیرالله نقل می کند به او پیشنهاد دادند مانند خیلی ها تشریف ببرید به سفارت ، آقا تبسم کرد و فرمود:« شیخ خیرالله برو ببین زیر منبر چیست؟» شیخ خیرالله رفت و از زیر منبر یک بقچه قلمکار آورد. فرمود:« بقچه را باز کن» باز کرد ، چشم همه ما خیره شد، دیدیم یک بیرق خارجی است! خدا شاهد است من که مستحفظ خانه بودم اصلا نفهمیدم این بیرق را کی آورد و از کجا آورد؟ دهان همه ما از تعجب باز ماند! فرمود: حالا دیدید، این را فرستاده اند که من بالای خانه ام بزنم و در امان باشم اما رواست که من پس از هفتاد سال که محاسنم را برای اسلام سفید کرده ام حالا بیایم و بروم زیر بیرق کفر؟ بقچه را از همان راهی که آمده بود، پس فرستاد.
3- افرادی که شیخ فضل الله را دستگیر کردند از عناصر روسی بودند و مدت 4 الی 5 روز او را در زندان نگهداری کردند. سرکرده گروه نظامیان که فرمان دستگیری را داد « یپرم خان ارمنی» بود و عنصر ضعیف النفس و فریب خورده ای، همچون «شیخ ابراهیم زنجانی» که به نوعی به دستگاههای جاسوسی انگلیس وصل بود، شیخ فضل الله را محاکمه کرد . تمامی سوالات نیز حول و حوش «تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم » بود.
در این مجازات و محاکمه اجازه خواندن نماز عصر به او ندادند و کلا حدود 5/1 ساعت بعد او را به سمت میدان توپخانه و چوبه دار بردند.
بنابر نقل قول خانوادگی ایشان که از دیگر اقوال صحیح تر بنظر می رسد ، عصر روز یازدهم رجب شیخ دستگیر شده و 84 ساعت در بند بوده و عصر سیزدهم رجب یک ساعت ونیم مانده به غروب او را به دار می آویزند.
4- عامل دیگری که در به شهادت رساندن شیخ فضل الله موثر افتاد جهل و عدم آگاهی مردم از نقشه های دشمن و اقدامات پشت صحنه ماجرا بوده که به افکار عمومی چنین القا کرده بودند که شیخ فضل الله و افکار او مانع تحقق مشروطه و آزادیخواهی می باشد. مطبوعات و رسانه های وقت هر کدام به نوعی شیخ فضل الله را طرفدار استبداد و مخالف مشروطه معرفی می کردند و اجازه ندادند اندیشه های انقلابی و معیارهای اسلامی او توسط جامعه فهم شود. بطوریکه گروهی مرتب در میدان توپخانه تظاهرات می کردند و شعار زنده باد مجازات سرمی داده اند. حتی گفته می شود یکی از پسران شیخ فضل الله به نام میرزا مهدی روی سکو شروع به سخنرانی و بدگفتن به پدرش می کند و مردم هم دست می زدند و هورا می کشیدند و بعضی ها فریاد می کشیدند «چنان دست بزنید که صدایش توی سفارت به گوشش برسد.» ( یعنی به گوش محمدعلی شاه برسد.)
5- همه این عوامل دست به دست یکدیگر دادند تا اندیشه و فکر دینی شیخ فضل الله که در برابر دمکراسی و مشروطه خواهی غرب قد علم کرده بود شکسته شود.
شیخ فضل الله که در سال قبل ترور شده بود و با پای مجروح و ناتوانی ناشی از کهولت سن بر روی چهارپایه چوبه دار قرارگرفته بود، طی سخنان کوتاهی خطاب به مردم گفت:«خدایا تو خودت شاهد باش که من آنچه را که باید بگویم به این مردم گفتم . خدایا تو خودت شاهد باش که من برای دین مردم به قرآن تو قسم یاد کردم، گفتند قوطی سیگارش بود. خدایا تو خودت شاهد باش که در این دم آخر هم باز به این مردم می گویم که موسسین این اساس، لامذهبین هستند که مردم را فریب داده اند. این اساس مخالف اسلام است . محاکمه من و شما مردم بماند پیش پیغمبر اکرم حضرت محمدبن عبدالله (ص) »
بعد از اینکه حرف هایش تمام شد، عمامه اش را از سر برداشت و تکان تکان داد و گفت « از سر من این عمامه را برداشتند. از سر همه برخواهند داشت.»
این را گفت و عمامه اش را هم همان طور به میان جمعیت پرتاب کرد. در این وقت طناب را به گردن او انداختند و چهارپایه را از زیر پای او کشیدند و...
جنازه وی بعد از دفن در تهران بعد از 18 ماه به قم انتقال یافت.