بصیرت: در حال حاضر، اصلی ترین اقشار تأمین کننده درآمد مالیاتی دولت؛ کارمندان، کارگران و قشرهای محروم و مستضعف جامعه هستند. یعنی تودههای عظیم مردم که مالیات میدهند از امکانات عمومی، بهره کمتری میبرند و در مقابل، صاحبان درآمدهای بالا مالیات کمتری پرداخته و در همان حال از مالیاتی که اقشار محروم پرداختهاند بیشترین استفاده را میکنند.
در واقع یکی از مهمترین مشکلات ساختار اقتصادی کشور، ضعف نظام مالیاتی است. شرایط این نظام به گونهای است که کمتر میتوان نشانههایی از یک نظام مالیاتی کارآمد را در آن پیدا کرد. در نظام مالیاتی ایران، مالیاتها به موقع وصول نمیشوند، عدالت چندان تحقق نمییابد و ظرفیتهای مالیاتی بالفعل با ظرفیتهای مالیاتی بالقوه تفاوت قابل توجه دارد و هزینه وصول مالیات نیز بالاست. به همین دلیل دولت شیوه جدید اخذ مالیات موسوم به روش اخذ مالیات بر ارزش افزوده یا Value Added Tax و به اختصار (VAT) را مورد توجه قرار داده است.
مالیات بر ارزش افزوده جزو مالیاتهای مدرنی است که بعد از جنگ جهانی دوم در کشورهای اروپایی وضع شد و عملاً از اواخر دهه٥٠ میلادی به صورت اجرایی درآمد و تا امروز بیش از ١٢٠کشور جهان این نظام مالیاتی را اعمال میکنند. این نوع مالیات راه کاری است که با سابقه چندین ساله در بسیاری از کشورهای جهان، مخصوصاً کشورهای پیشرفته و صنعتی با نرخ بالای 17 تا 25 درصد اجرا میشود.
ارزش افزوده
هر کالایی که در بازار فروخته میشود، در فرایند تولید خود، توسط چندین تولیدکننده به تدریج ساخته شده است. به عنوان مثال یک نان ابتدا گندم بوده سپس تبدیل به آرد شده سپس خمیر شده و نهایتاً در تنور پخته و نان شده است. قیمت گندم موجود در هر عدد نان تا قیمت نان فروش رفته در نانوایی در این مراحل به تدریج افزایش یافته است که این افزایش حاصل زحمت تولیدکنندگان مختلف در مراحل مختلف تولید گندم تا فروش نان بوده است. به این ارزش اضافی ایجاد شده از دانه گندم تا نان، «ارزش افزوده» گفته میشود.
مالیات بر ارزش افزوده
مالیات بر ارزش افزوده نوعی مالیات عام بر عموم کالاها و خدمات است که بصورت چند مرحلهای از اضافه ارزش کالاهای تولید شده و یا خدمات ارائه شده در مراحل مختلف تولید و توزیع اخذ میشود. به عبارت دیگر مالیاتی است که در طول فرآیند تولید و خدمات از محل تولید تا فروش کالا به مشتری نهایی، مرحله به مرحله اخذ میشود.
از این روش که توسط فون زیمنس آلمانی در سال 1881ابداع شد، برای اولین و به طور رسمی در سال 1945 در کشور فرانسه بصورت مالیات بر کالاهای مصرفی در مرحله تولید استفاده شد که البته در سال 1986 آن را به طور جامع تا مرحله خرده فروشی گسترش داد. از این روش امروزه بیش از 120 کشور جهان استفاده میکنند و تعداد زیادی از کشورها درصدد پیاده کردن آن در نظام اقتصادی خود هستند.
انواع مالیات بر ارزش افزوده:
قبل از توضیح انواع مالیات بر ارزش افزوده، لازم است که مفهوم تولید ناخالص داخلی یا GDP مطرح شود. تولید ناخالص داخلی، ارزش پولی کلیه کالاها و خدمات تولید شده در یک کشور در یک دوره معین یکساله، به قیمت جاری میباشد. برای محاسبه GDP از دو روش استفاده میشود:
1- روش ارزش افزوده به قیمت عوامل تولید که، حاصل جمع کلیه ارزش افزودههای ایجاد شده، توسط تمامی بخشهای اقتصادی یک کشور با کسر کارمزد احتسابی، میباشد.
2- روش مخارج به قیمت بازاری، که از حاصل جمع کلیه هزینههای مربوط به بخش خصوصی و دولتی، مخارج سرمایهگذاری و خالص صادرات در یک اقتصاد، بدستمیآید.
GDP = C + I + G + (X-M)
C : میزان مخارج مصرفی بخش خصوصی؛ I : مخارج سرمایهگذاری؛
G : مخارج بخش دولتی؛ X: صادرات؛ M : میزان واردات یک کشور؛
و همچنین، (X-M) خالص صادرات میباشد.
در نظام مالیات بر ارزش افزوده، برای مشخص نمودن پایه مالیاتی از تولید ناخالص داخلی به روش مخارج استفاده میشود. اکنون که پایه مالیاتی با توجه به تولید ناخالص داخلی مشخص گردید، به معرفی انواع مختلف مالیات بر ارزش افزوده پرداخته میشود:
مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولیدی(VATp) :
در روش مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولیدی، مالیات کلی بر فروش اعمال میشود. این نوع مالیات هم بر کالاهای مصرفی و هم کالاهای سرمایهای اعمال میگردد. یعنی به خرید کالاهای سرمایهای توسط بنگاه اقتصادی اعتبار مالیاتی تعلق نمیگیرد.
(VATp) = GDP = C + G + I + (X – M) پایه مالیاتی
از آنجایی که در مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولیدی، هزینه کالاهای سرمایهای نیز مشمول مالیات میشود، ممکن است انگیزه سرمایهگذاری به دلیل بالا رفتن هزینههای سرمایهگذاری کاهش یابد. با وجود اینکه این روش دارای پایه مالیاتی گستردهای است و باعث ایجاد درآمد بیشتر برای دولت میشود، به دلیل برخی از اهداف مدنظر از جمله کارایی نظام مالیاتی، از این روش صرف نظر شده است.
مالیات بر ارزش افزوده از نوع درآمدی (VATI):
مالیات بر ارزش افزوده از نوع درآمد، مالیات بر فروش تولید خالص کالاها میباشد. در این نوع از مالیات بر ارزش افزوده، استهلاک (D) از پایه مالیات کسر شده و سرمایهگذاری خالص مشمول مالیات میشود.
(VATI) = GDP - D = C + G + (I - D) + (X-M)پایه مالیاتی
این روش نسبت به روش مالیات بر ارزش افزوده تولیدی، پایه مالیاتی کوچکتری دارد اما همچنان به بخش تولید و سرمایهگذاری در اقتصاد، تحمیل میشود.
مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرف (VATc):
این نوع مالیات بر ارزش افزوده بر مبنای کالاها و خدمات مصرفی میباشد. در این روش کلیه مخارج سرمایهگذاری ناخالص (I) از پایه مالیاتی حذف میشود.
(VATc) = GDP - I = C + G + (X - M) پایه مالیاتی
در روش مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرف، همانطوری که مشاهده میشود، سرمایهگذاری و استهلاک از شمول پایه مالیاتی خارج شده، یعنی در این حالت بار مالیاتی از تولید به مصرف انتقال یافته است. این امر باعث بالا رفتن انگیزه سرمایهگذاری و تولید در اقتصاد میشود. بنابراین اکثر کشورهای اجرا کننده نظام مالیات بر ارزش افزوده از این روش استفاده مینمایند.
مقایسه سه نوع مالیات بر ارزش افزوده
در بین سه نوع مالیات، مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولیدی، وسیعترین پایه مالیاتی و مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرفی، کمترین پایه مالیاتی را ایجاد میکند. چون مالیات تولیدی، خریدهای ناخالص کالاهای سرمایهای را شامل میشود، موانعی در برابر سرمایهگذاری ایجاد میکند.
از آن گذشته، در صورتی که محاسبه مالیات بر ارزش افزوده به روش صورت حساب انجام گیرد، در مورد آن دسته از فعالیتها که موفق به انتقال بخشی از هزینههای سرمایهای خود به بعد شوند، وضع این مالیات بر کالاهای سرمایهای، منجر به مالیات چند مرحلهای میشود که در مالیات بر ارزش افزوده از نوع درآمدی، این مساله در حد کمتری به وجود میآید.در بین سه روش فوق، مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرفی که کمترین پایه مالیاتی را ایجاد میکند یک مالیات عمومی بر مصرف است(در صورتی که از اصل مبدا استفاده شود، خالص صادرات را نیز در بر میگیرد)بنابراین، در بین سه روش مذکور، اکثر کشورها معمولا این روش را بر میگزینند.
البته استفاده از این روش، بالاترین نرخ مالیات را برای ایجاد بازده درآمدی مطلوب لازم دارد و به همین علت برخی کشورها کوشش میکنند مبنای مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرفی را به وسیله مالیات پذیرکردن بخشی از کالاهای سرمایهای گسترش دهند.
مزایای VAT:
1. گسترش پایه مالیاتی
2. افزایش درآمدهای مالیاتی
3. کاهش هزینه اخذ مالیات
4. کاهش مالیات مضاعف،
5. کاهش فرارهای مالیاتی
6. کاهش وقفه زمانی پرداخت
7. ساده سازی و کارایی بالاتر
8. اصلاح ساختار کلی نظام مالیاتی
9. اخذ مالیات با "دقت" ،"سرعت" و حداقل هزینه
معایب VAT:
1. بیم افزایش تورم (به دلیل افزایش قیمت تمام شده فروش در مراحل مختلف اخذ مالیات) البته چنانچه همراه با گسترش پایه مالیاتی نرخهای مالیات کاهش یابد، چندان با صراحت نمی توان در این خصوص اظهارنظر کرد.
2. بیم مطالعات کارشناسی و علمی دقیق
3. عدم پیریزی بسترهای سازمانی مورد نیاز
مقایسه مزایا و معایب روش VAT گویای این واقعیت است که مزایا بر معایب فزونی داشته و به همین خاطر کشورهای زیادی آن را بکار گرفتهاند.
مالیات بر ارزش افزوده در ایران
این مالیات برای نخستین بار توسط زیمنس به منظور فائق آمدن به مسائل مالی کشور آلمان طرح ریزی شد. اما علی رغم علاقه و تمایل شدید کشورهایی نظیر آرژانتین و فرانسه در خصوص آگاهی از چگونگی ساختار آن، این مالیات به طور رسمی تا سال ۱۹۵۴ در هیچ کشوری به کار گرفته نشده است. از سال ۱۹۵۴ به بعد، برزیل، فرانسه، دانمارک و آلمان در زمره کشورهایی بودند که این مالیات را در نظام مالیاتی کشور خود معرفی کردند. کره جنوبی نخستین کشور آسیایی است که در سال ۱۹۷۷ با کمک صندوق بین المللی پول توانست این مالیات را در نظام مالیاتی خود پیاده کند و به دنبال آن کشورهای ترکیه، پاکستان، بنگلادش و لبنان نیز اقدام به اجرای این مالیات کردند.
در ایران نیز لایحه مالیات بر ارزش افزوده برای اولین بار در سال 1366به مجلس رفت و در شور اول تصویب و در شور دوم هم 6ماده آن تصویب شد اما به دلیل سیاست تثبیت قیمتها به دولت مسترد گردید.
لایحه مالیات بر ارزش افزوده پس از تصویب در هیأت وزیران در مهر ماه 1381به مجلس تقدیم شد.
اما بهمنظور رفع بخشی از مشکلات حاکم بر اخذ مالیاتها و عوارض از کالاها و خدمات و فراهم آوردن مقدمات اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده، قانون موسوم به «تجمیع عوارض» تصویب و به اجرا گذاشته شد.
در تیر 1385و براساس اصل 85قانون اساسی، تصویب اجرای آزمایشی مالیات بر ارزش افزوده به کمیسیون امور اقتصادی تفویض گردید. که طی شهریور 1385تا مهر 1386 مواد لایحه مالیات بر ارزش افزوده به تصویب کمیسیون اقتصادی مجلس رسید. و در نهایت در خرداد 1387 لایحه مالیات بر ارزش افزوده به تایید نهایی شورای نگهبان رسید و بهعنوان قانون به دولت ابلاغ شد.
مالیات بر ارزش افزوده که از اول مهر اجرایی شده بود با توجه به برخی ابهامها از سوی مردم و فعالان اقتصادی از سوی رییس جمهور به مدت دو ماه به حال تعلیق درآمد.
با اجرای این قانون، قانون تجمیع عوارض که از اوایل دهه 80 در کشور اجرا میشد ملغی میشود.
شیوه اجرایی
این قانون مقرر میدارد واردکنندگان و توزیعکنندگان عمده کالاها و خدمات مصرفی، ضمن شناسایی سلسله مراتب تهیه و توزیع کالای خود، در فاکتور فروش کالا به مصرفکننده نهایی سه درصد مالیات محاسبه و از مشتری دریافت کنند.
پرداخت مالیات بر اساس روش فاکتورنویسی است و فروشنده هنگام فروش محصول خود به مشتری باید اطلاعاتی را در فاکتور ثبت نماید که شامل مقدار محصول، ارزش واحد محصول، زمان مبادله، واحد فروشنده کالا و نیز رقم مالیات بر ارزش افزوده میباشد
در هر مرحلهای از این نظام مالیاتی کسی که مالیات را پرداخت کرده اگر در چرخه تولید و توزیع باشد و مودی مالیاتی محسوب شود، بعد از فروش کالا مالیات پرداختی خود را از اداره مالیاتی پس خواهد گرفت. چون در فرایند تولید و توزیع، تولیدکننده و توزیعکننده مالیاتی پرداخت نمیکند. بلکه این مبلغ توسط مصرف کننده نهایی پرداخت میشود و به همین دلیل این مالیات بر مصرف است نه تولید.
نرخ مالیات
نرخ مالیات بر ارزش افزوده در ایران 3 درصد تعیین شده و این در حالی است که در 70 درصد کشورهایی که از این نوع مالیات استفاده میکنند، نرخ مالیات بر ارزش افزوده بیش از 15 درصد میباشد.
درباره دو کالای خاص سیگار و سوخت هواپیما هم این قانون استثنا دارد که از سیگار 12 درصد و از سوخت هواپیما 20 درصد مالیات بر ارزش افزوده اخذ خواهد شد.
محدوده اجراء و آستانه معافیت
قانون مالیات بر ارزش افزوده شامل همه کالاها و خدمات که در بازار ایران به فروش میرسند به استثنای 17 قلم کالای ذکر شده در ماده 12 این قانون میباشد.
در گام اول، صرفاً واردکنندگان و توزیعکنندگانی که حجم گردش مالی آنها سالانه از یک میلیارد تومان تجاوز میکند، مشمول این مالیات میباشند که به این ترتیب بسیاری از اصناف خردهپا و ارایهکنندگان خدمات از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف هستند.
معافیتها
معافیتهای این نظام مالیاتی عموماً اقلام سبد کالاهای مصرفی خانوارهای کمدرآمد را شامل میشود که عبارتند از:
محصولات و نهادههای کشاورزی و انواع دام و طیور زنده، آبزیان، زنبورعسل و کرم ابریشم
اقلام عمده و ضروری سبد مصرفی خانوار (نان، گوشت، قند، شکر، برنج، حبوبات، سویا، شیر، پنیر، روغننباتی و شیر خشک مخصوص تغذیه کودکان) انواع دارو و خدمات بهداشتی – درمانی.
خدمات توانبخشی و حمایتی، خدمات پژوهشی و آموزشی، خدمات بانکی، خدمات حملونقل عمومی، مسافری درون و برون شهری جادهای، ریلی، هوایی و دریایی.
اقلام فرهنگی مانند کتاب، مطبوعات، دفاتر تحریر و انواع کاغذ چاپ، تحریر و مطبوعات.
خرید، فروش و اجاره اموال غیرمنقول (زمین و ساختمان) فرش دستباف.
تأثیر بر صادرات
در نظام مالیات بر ارزش افزوده، کالاها و خدمات صادراتی مشمول نرخ صفر میگردند. اعمال این نرخ بدان معناست که کالاها و خدمات صادراتی نه فقط در زمان صادرات مشمول مالیات نمیشوند، بلکه کلیه مالیات بر ارزش افزودههای پرداختی بابت خرید کالاها و خدمات مصرفی که در تولید و عرضه محصول صادراتی پرداخت شده نیز توسط سازمان امور مالیاتی به مؤدی بازگردانده میشود.
تاثیر بر تورم
یکی از انتقادات بر این نوع مالیات، این است که در مراحل اجرا، منجر به افزایش سطح عمومی قیمتها یا تورم خواهد شد. در همین حال موافقان نظام مالیات بر ارزش افزوده عنوان میکنند که تجربه کشورهایی که این نوع مالیات را برقرار کرده اند، نشان میدهد این نگرانی چندان موجه نیست؛ زیرا اولاً دلیل منطقی و موجهی برای بالا رفتن سطح عمومی قیمتها ارائه نمیشود و ثانیاً وضع و وصول این مالیات سبب انقباض اقتصاد میشود و در نتیجه اثر ضدتورمی خواهد داشت.
هماکنون نظام مالیات بر مصرف در چارچوب قانون موسوم به تجمیع عوارض در حال اجراست که تحت آن اکثر کالاها مشمول مالیات و عوارضی جمعاً به نرخ 3درصد قیمت هستند. بنابراین با اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده بهعلت جایگزینی آن با قانون تجمیع عوارض، موجب افزایش محسوسی در سطح قیمت کالاها و خدمات نمیشود.
از سوی دیگر در قانون مالیات بر ارزش افزوده نرخ این مالیات 5/1 درصد پیشبینی شده که با احتساب 5/1درصد عوارض شهرداریها، جمعاً به 3درصد مالیات و عوارض بالغ میشود. این نرخ اولاً کمترین نرخ در مقایسه با 120کشور مجری این مالیات محسوب میشود و با توجه به جایگزینی نرخ تقریباً مشابه نرخ قبلی مالیات و عوارض قانون موسوم به تجمیع عوارض (جمعاً 3درصد) موجب افزایش قیمتها نخواهد شد.
ضرورتهای اجرایی
1. شفافسازی مبادلات اقتصادی (بهعلت ردیابی معاملات در زنجیرههای واردات، تولید، توزیع و صادرات)
2. تشویق سرمایهگذاری، تولید و صادرات.
3. اخذ مالیات از آن دسته از افراد جامعه که کالاها و خدمات لوکس و غیرضروری بیشتری مصرف میکنند.
4. افزایش مستقیم و غیرمستقیم میزان درآمدهای مالیاتی و نسبت درآمدهای مالیاتی از کل درآمدهای جاری دولت
5. عدم اخذ مالیات مضاعف از محصول و خدمات نهایی واحد.
6. قطع دست واسطهها و دلالهایی که کمترین نقش مثبتی در تولید و یا تجارت- به مفهوم واقعی آن- ندارند.
7. حذف اقتصاد زیرزمینی
8. شفاف شدن حسابهای مالیاتی
9. عدم امکان فرار مالیاتی برای صاحبان درآمدهای کلان
10. پرداخت مالیات محسوس و ثبت شده که در مقابل انتظارات منطقیای را نیز از دولت بدنبال خواهد داشت.
11. جلوگیری از رشوهدهی و رشوهخواری با شفاف شدن حسابها
12. کاهش قاچاق کالا، فساد اقتصادی و پولشویی
مشکلات اجرایی
– نحوه برخورد با خرده فروشان (مشاغل جزء)
– چگونگی برخورد در خصوص مواد غذایی کشاورزی
– رعایت عدالت اجتماعی و سیاست حمایت از قشر وسیع کم درآمد.
– مشکلات اجرایی خاص اعمال این نوع مالیات.
– نحوه عمل در مورد کالاهای سرمایه ای:
– مشکلات وصول مالیات از خدمات
– دشواری زیاد تشخیص برای ارزش افزوده ایجاد شده در خدمات. – نداشتن ملاکی خاص در مواردی برای تشخیص ارزش افزوده – امکان جابه جایی سرمایه مالی به دلیل نقل و انتقال پذیری آن در صورت اخذ مالیات سنگین.
چند پرسش و پاسخ
1- آیا با اجرای این نظام مالیاتی، هیچیک از مالیاتهای قبلی حذف یا تعدیل خواهند گردید؟
از آنجا که مالیات بر ارزش افزوده بر پایه مصرف وضع میگردد جایگزین مالیات و عوارض موضوع قانون موسوم به تجمیع عوارض خواهد گردید.
2- آیا فعالان اقتصادی (اعم از کارخانجات، شرکتها و صاحبان مشاغل) این مالیات را خواهند پرداخت؟
نظام مالیات بر ارزش افزوده نوعی نظام مالیات بر مصرف است و فعالان اقتصادی اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی که مؤدی این نظام مالیاتی محسوب میشوند، صرفاً عامل وصول و انتقالدهنده این مالیات به مصرفکننده تلقی میگردند و هیچگونه مالیاتی توسط ایشان پرداخت نمیشود.
3- آیا چند مرحلهای بودن مالیات بر ارزش افزوده و وصول آن در هر یک از مراحل واردات - تولید ـ توزیع موجب اخذ مضاعف مالیات نخواهد شد؟
مکانیزم اجرایی این مالیات به گونهای است که مالیات بر ارزش افزوده پرداختی در هنگام خرید بهعنوان اعتبار طلب مالیاتی ایشان محسوب شده و بهصورت دورهای تسویه میگردد. به همین دلیل هیچ مالیات مضاعفی بر فعالان اقتصادی تحمیل نمیشود. این مهم از ویژگیهای بارز مالیات مورد بحث است که منجر به جایگزینی آن با دیگر انواع مالیاتهای فروش در سایر کشورهای جهان شده است.
4- آیا ماشین آلات خطوط تولید کارخانجات و بهطور کلی تجهیزات مورد استفاده در امر کسب و کار مشمول مالیات بر ارزش افزوده میگردد؟
اساسا مالیات پرداختی توسط مؤدیان ثبت نام شده بابت انواع نهادهها از جمله ماشین آلات خطوط تولید کارخانجات و سایر تجهیزات که برای فعالیت اقتصادی مورد استفاده قرار گرفتهاند، از مالیاتهای وصول شده توسط آنها در اولین دوره مالیاتی با تسلیم اظهارنامه و درخواست مؤدیان قابل استرداد است.
چرا اجرای این قانون متوقف شد؟
برخی کارشناسان اقتصادی بر این عقیدهاند که اجرای خوب یک قانون بد به مراتب بهتر از اجرای بد یک قانون خوب است و در شرایطی که اجرای این قانون با اطلاع رسانی مناسب و آگاهی رسانی کامل به تمامی مردم و بازاریان انجام نشد، ممکن بود ادامه وضعیت موجود به اجرای بد یک قانون خوب بیانجامد.
هر چند در این میان انگیزههای سیاسی برخی جریانات سیاسی و همچنین انگیزههای مادی برخی فعالان اقتصادی با درآمدهای بالا، دلالان، واسطهها و سوداگران را که بدلیل شفاف شدن مسیر مبادلات یا از صحنه حذف و از کسب سودهای بادآورده باز خواهند ماند و یا بدلیل ثبت معاملات محکوم به پرداخت مالیات خواهند بود را نیز در فشار بر دولت برای حذف و تعلیق این قانون نباید نادیده گرفت.