جدال نارنجی و آبی در اوکراین/سیدیاسر جبرائیلی

حدود دوهفته پیش، پس از تصمیم رئیس جمهور اوکراین برای انحلال پارلمان این کشور و به دنبال آن، مخالفت نمایندگان پارلمان و نخست وزیر با این تصمیم، «کیف» برای دومین بار درسه سال اخیر وارد بحران سیاسی شد.
در طول این دو هفته، طرفداران «ویکتور یوشچنکو» رئیس جمهور با پرچم های نارنجی رنگ، و طرفداران «ویکتور یانوکویچ» نخست وزیر با پرچم های آبی به خیابان ها ریخته و با سردادن شعارهایی علیه جناح مقابل، از مواضع رهبران خود دفاع کردند. این آشوب های خیابانی همچنان ادامه دارد و قدرت های روسیه و غرب نیز، همانگونه که بحران آبی و نارنجی سال2004 صحنه رویارویی آنان بود، امروز نیز در صحنه حاضرند و قصد دارند به هر قیمت ممکن از منافع خود دراین کشور حساس دفاع کنند.
ریشه این رویارویی ها، علت تصمیم رئیس جمهور برای انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودهنگام، علل ورود روسیه، آمریکا و اتحادیه اروپا به بحران کنونی؛ از جنبه های مختلف قابل بررسی است.
21 نوامبر 2004 (دوم آذرماه1383) ویکتور یانوکویچ مورد حمایت روسیه با کسب 58/49 درصد آرا در انتخابات ریاست جمهوری اوکراین، رقیب سرسخت خود را که ازسوی محافل غربی حمایت می شد، شکست داد. اما اپوزیسیون داخلی و کشورهای غربی با اعلام وجود تخلف در انتخابات از پذیرش این نتیجه سرباز زدند. اتحادیه اروپا خواستار بررسی مجدد نتیجه انتخابات شد و واشنگتن نیز تهدید کرد که به علت وجود تخلف در انتخابات در روابط خود با «کیف» پایتخت اوکراین تجدیدنظرکرده و در صورت عدم تحقیق و بررسی انتخابات، علاوه بر قطع کمک ها و حمایت های خود از دولت اوکراین، دارایی های این کشور را نیز توقیف خواهدکرد.
ازسوی دیگر، «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور و «گریزلف» رئیس دومای روسیه پیروزی یانوکویچ را به وی تبریک گفتند. اینجا بود که دیگر انتخابات ریاست جمهوری اوکراین به صحنه جدال غرب و روسیه تبدیل شد. اپوزیسیون داخلی با حمایت های مالی، سیاسی و تبلیغاتی غرب، حدود 200 هزار نفر را درخیابان های «کیف» جمع کرد. این جمعیت درحالی که پرچم های نارنجی به دست داشتند خواهان اعلام «یوشچنکو» به عنوان برنده انتخابات شدند. طرفداران یانوکویچ نیز ساکت ننشستند و با در دست داشتن پرچم های آبی، تظاهراتی را در حمایت از کاندیدای خود برگزار کردند.
بدین ترتیب اوکراین درگیر آشوب های خیابانی شد که هفته ها به طول انجامید.
جدال میان آبی ها و نارنجی ها که درحقیقت جدال روسیه با آمریکا و اتحادیه اروپا بود، تا جایی پیش رفت که مسئله تجزیه اوکراین به دو بخش شرقی و غربی مطرح شد. به دنبال تشدید این فضا، ارتش اوکراین اعلام کرد که از تمامیت ارضی کشور دفاع خواهد کرد.
با ورود بحران سیاسی اوکراین به این مرحله، دومای روسیه خواستار حل و فصل ماجرا از طریق قانون اساسی شد.تا اینکه بالاخره در سوم دسامبر 2004 دادگاه عالی اوکراین به بطلان انتخابات ریاست جمهوری رای داد و در نشست هفتم دسامبرمقامات این کشور، قرار شد که انتخابات مجدداً در تاریخ 26 سپتامبر برگزار شود. اینجا بود که انتخاباتی تحت نظارت آمریکا و غرب برگزار و «ویکتور یوشچنکو» پیروز انتخابات اعلام شد.
انقلاب نارنجی
به عقیده «آرتور بورنر» جامعه شناس فرانسوی انقلاب ها تلاش های موفق یا ناموفقی هستند که با هدف ایجاد تغییر در ساختار حکومت و از طریق اعمال خشونت صورت می گیرند.با در نظر گرفتن این تعریف، می توان آنچه را که در اوکراین اتفاق افتاد، یک انقلاب نامید.اما علت اینکه این انقلاب، نام «انقلاب نارنجی»به خودگرفته، این است که «ویکتور یوشچنکو» در انتخابات ریاست جمهوری سال 2004 رنگ نارنجی را برای تبلیغات انتخاباتی خود برگزید. با شروع بحران پس از انتخابات، طرفداران یوشچنکو با در دست داشتن پرچم های نارنجی به خیابان ها ریخته و از وی حمایت کردند. رنگ نارنجی در همه جای زندگی آنها دیده می شد: روی آنتن ماشین، درختان، نرده های خیابان، اماکن مختلف تجاری و اداری و... هنگامی که بحران به نفع یوشچنکو تمام شد، این حرکت «انقلاب نارنجی» نام گرفت.
خودکشی سیاسی
در روند انقلاب نارنجی، ایده محدودسازی قدرت سیاسی رئیس جمهوربه وجود آمد. این ایده علیه «لئونید کوچما» رئیس جمهور وقت و با هدف ایجاد تحرک در تعادل نیروها به نفع «رادا» (پارلمان اوکراین) بود. عدم اطمینان به پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری، طرفداران «ویکتور یوشچنکو» را بدین سو سوق داد که قانون اساسی را طوری تغییر دهند که اوکراین از یک جمهوری ریاست جمهوری به جمهوری پارلمانی تبدیل شود.
اما از یک سو یوشچنکو به قدرت رسید، و از سوی دیگر، دو سال بعد، در انتخابات پارلمانی 26 مارس 2006، پارلمان هم از دست نارنجی ها خارج شد. اوضاع سیاسی اوکراین به کنترل کامل آبی ها درآمد و یانوکویچ نیز با حمایت سوسیالیست ها و کمونیست ها در سوم اوت 2006 پست نخست وزیری را به دست گرفت.
دور جدید بحران
از سوم اوت 2006 به بعد، جنگ قدرت میان یوشچنکو و یانوکویچ وارد مرحله جدیدی شد. بحران سیاسی امروز را نیز می توان نقطه اوج رویارویی این دو سیاستمدار و حامیان بین المللی آنها دانست.
اوکراین از لحاظ ژئوپولتیکی برای روسیه اهمیت حیاتی دارد. موقعیت ویژه آن در مسیر اتصال روسیه به اروپای غربی (به گونه ای که خطوط اصلی انتقال گاز روسیه به غرب از خاک این کشور عبور می کند)، موقعیت سوق الجیشی آن در مشرف بودن به ساحل دریای سیاه، و در اختیار داشتن سواحل با ارزش شبه جزیره کریمه (که در دوران اتحاد جماهیر شوروی بخش عمده ناوگان دریایی شوروی سابق در این منطقه مستقر بودند) باعث شده است که تحولات اوکراین بیش از هر کشور دیگری برای روسیه مهم باشد.
اواخر سال 85، با جدی شدن مسئله استقرار سامانه موشکی آمریکا در جمهوری چک و لهستان، و نیز پیوستن «کیف» به ناتو، فاز جدیدی از رویارویی غرب و روسیه و بازیگران آنها در اوکراین آغاز شد. در حالی که رئیس جمهور ویکتور یوشچنکو موافق استقرار سامانه موشکی آمریکا در خاک همسایگان اوکراین، و پیوستن «کیف» به ناتو بود، پارلمان و نخست وزیر شدیداً با هر دو مسئله مخالفت کردند. اما از یک سو اختیارات رئیس جمهور کم شده بود و از سوی دیگر، حزب یانوکویچ که 250 کرسی پارلمان را در اختیار داشت، تلاش هایی را برای جذب 50 نماینده دیگر به حزب خود و تشکیل یک ائتلاف 300 نفری آغاز کرده بود. 11 نماینده نیز از بلوک «بی یوتی» و «اوکراین ما» به حزب اکثریت پیوسته بودند، در صورت تشکیل این ائتلاف 300 نفری رئیس جمهور یوشنچکو عملاً به حاشیه می رفت؛ با رأی 300 نفر از نمایندگان مجلس، دیگر قوانین مصوب «رادا» احتیاجی به امضای یوشنچکو نداشت و وتوهای او نیز کارگر نمی افتاد. بنابراین، در این صف آرایی سیاسی، غرب بازنده بود و خواسته های روسیه (یعنی عدم استقرار سامانه موشکی آمریکا در چک و لهستان و نپیوستن اوکراین به ناتو) عملی می شد.
نارنجی ها و حامیان غربی آنها که نظاره گر افول قدرت خود بودند، نتوانستند تا انتخاباتی دیگر برای کسب اکثریت پارلمان صبر کنند و پروژه بازگشت به قدرت را این گونه آغاز کردند: «یولیاتیموشنکو» نخست وزیر پیشین و حامی یوشنچکو در انقلاب نارنجی که بعدها با یوشنچکو اختلاف پیدا کرده و یوشنچکو دولت او را در هشتم سپتامبر 2005 منحل کرده بود، دوباره به یوشنچکو پیوست. تیموشنکو اسفندماه سال 85 به واشنگتن رفت و در آنجا کلماتی به زبان آورد که باب میل آمریکا بود: «ائتلاف نارنجی اوکراین برای برگزاری انتخابات زودهنگام و به منظور جلوگیری از رشد روسیه، به دولت «کیف» فشار خواهد آورد.»
تیموشنکو پس از بازگشت از آمریکا ضمن اعلام رضایت از این سفر و حمایت واشنگتن از برگزاری انتخابات زودهنگام گفت: «سعی کردم بحران های کنونی کشور را به درستی توضیح دهم و ریشه های آن را بررسی کنم. در این سفر موقعیت و شرایط خودم را تشریح کردم و اکنون معتقدم تنها راه حل پایان جدال در اوکراین تغییر قوانین و برگزاری زودهنگام انتخابات پارلمانی است.»
حالا تقریباً همه چیز برای شروع یک انقلاب نارنجی دیگر آماده شده بود. بی شک تیموشنکو در سفر خود نگرانی های آمریکا مبنی بر عدم موافقت اوکراین از استقرار سامانه موشکی واشنگتن در چک و لهستان را نیز برطرف کرده بود. تا این که در دوم آوریل 2007، یوشنچکو با اعلام این که پیوستن 11 نفر از نمایندگان مجلس از بلوک «بی یوتی» و «اوکراین ما» به ائتلاف اکثریت غیرقانونی است، حکم انحلال پارلمان و اعلام برگزاری انتخابات زودهنگام مجلس در تاریخ 27 مه (6خرداد) را امضاء کرد.
در اعتراض به این حکم، پارلمان بدون اعتنا به دستور رئیس جمهور به کار خود ادامه داد و یوشنچکو را به کودتای حکومتی متهم کرد. یانوکویچ نیز حکم یوشنچکو را غیرقانونی خواند. طرفداران یانوکویچ به خیابان ها ریخته و خواستار استعفای یوشنچکو شدند.
اما نارنجی ها با امید به این که اتفاقات سال 2004 دوباره تکرار خواهد شد و با برگزاری انتخاباتی تحت نظارت غرب، پارلمان را در اختیار خواهند گرفت، طرفداران خود را به خیابان ها خواندند و با برافراشتن پرچمهای نارنجی رنگ خواستار اجرای حکم یوشنچکو شدند.
این تظاهرات و آشوب ها در خیابان های «کیف» همچنان ادامه دارد و تعداد آبی ها بیشتر از نارنجی هاست. هر روز از استان های روس نشین شرقی اتوبوس های بیشتری به «کیف» وارد شده و افراد بیشتری را برای شرکت در اعتراضات به نفع یانوکویچ به این شهر منتقل می کنند.
هم اکنون موضوع در دادگاه قانون اساسی اوکراین در حال بررسی است و به زودی رأی آن مبنی بر اجرای حکم رئیس جمهور یا لغو آن صادر خواهد شد.
ازسوی دیگر، 160 نفر نمایندگان ائتلاف نارنجی 20 آوریل (31 اردیبهشت) با هدف تسریع روند انحلال پارلمان، بطور دسته جمعی استعفا دادند. استعفای این نمایندگان، در صورت تأیید نهایی، دست یوشچنکو را برای انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات پیش از موعد دراین کشور باز خواهد گذاشت، چرا که پس از حذف آنها از جمع نمایندگان، 290 نماینده در پارلمان باقی می ماند، درحالی که برای اعتبار آن حضور 300 نماینده ضروری است. بدین ترتیب ویکتور یوشچنکو دستور تازه ای، البته این بار کاملا قانونی، برای انحلال پارلمانی که تعداد نمایندگان آن به حدنصاب لازم نمی رسد، خواهد داد.
احتمال این که دادگاه حکم رئیس جمهور را تأیید کند نیز بالاست. اگر چه یانوکویچ برای شرکت در انتخابات اعلام آمادگی کرده است، اما با توجه به سابقه این موضوع در حیات سیاسی اوکراین، نمی توان با در نظر گرفتن مقبولیت بالای یانوکویچ، در باره احتمال پیروزی وی و حزبش در انتخاباتی که بی شک چون سال 2004 تحت نظارت غرب برگزار خواهد شد، اظهارنظر کرد. اما با کنار رفتن آبی ها از صحنه سیاسی اوکراین و متعاقب آن پیوستن «کیف» به ناتو و استقرار سامانه موشکی آمریکا در نزدیکی مرزهای روسیه، مسکو ساکت نخواهد نشست. اوکراین هنوز خطر قطع صادرات گاز روسیه را احساس می کند. اگر چه یک سال از قطع موقت صادرات گاز روسیه به اوکراین می گذرد و مشکلات گازی دو کشور به ظاهر حل و فصل شده است، اما در صورتی که مسکو احساس خطر کند، بحران انرژی دوباره در اوکراین بالا خواهد گرفت. البته این تنها بعد داخلی اجرای خواسته های آمریکا در اوکراین است. در بعد بین المللی نیز، بی شک مناقشات مسکو و واشنگتن وارد مرحله جدیدی خواهد شد.