با توجه به راهبرد دشمنان انقلاب در راه‌اندازی جنگ شناختی علیه ملت ایران، ارتقای سرمایه اجتماعی انقلاب اسلامی اهمیت بسیاری دارد. این امر نیازمند بهره‌گیری از تجارب ارزشمند دوران دفاع مقدس به‌مثابه الگوی موفقیت‌آمیز ایران اسلامی در بهره‌مندی از سرمایه اجتماعی است، لذا در این نوشتار تلاش خواهیم کرد مؤلفه‌های تقویت سرمایه اجتماعی را از نظر امام خمینی (ره) برشماریم.
سرمایه اجتماعی
این مفهوم به شبکه‌ای از کنشهای آگاهانه پسوند‌ها و ارتباطات بین اعضای یک جامعه با یک منبع باارزش اشاره دارد که با خلق هنجار‌های مورد وفاق، مشترک و نیز تقویت اعتماد متقابل در بین مردم و رهبران جامعه، موجب تحقق اهداف مشترک می‌شود. به عبارت دیگر، این مفهوم به شبکه‌ای از ارتباطات و مشارکت اعضای یک سازمان و نظام سیاسی و جامعه اشاره دارد که به دنبال رسیدن به اهداف تعیین‌شده هستند. در نظامهای سرمایه داری، این مفهوم به مثابه ابزاری برای تقویت جایگاه اقتصادی صاحبان شرکت‌ها و سرمایهداران بزرگ استفاده می‌شود؛ در حالی که در نظام مبتنی بر ولایت‌فقیه و مردم‌سالاری دینی، کارکرد سرمایۀ اجتماعی در سه بعد مطرح است:
نخست، در مسیر بهره‌گیری از ابعاد نامحسوس و شناختی شامل زبان و علایم و نیز روایتهای مشترک برای پیوند و تقویت مناسبتهای روحی و روانی در بین مردم.
دوم، در بعد رفتاری (ایجاد اعتماد متقابل، هنجارسازی مشترک، نظام تعهدات و روابط متقابل و تعیین هویت مشترک).
سوم، در بعد ساختاری شامل ساختار‌ها و شبکههای حاوی تصمیم‌گیری جمعی، روشن و رهبران پاسخگو و دارای مسئولیت متقابل.
تقویت سرمایه اجتماعی
امام راحل توانستند در طول هشت سال دفاع مقدس با بهره‌گیری از سرمایۀ اجتماعی و با تکیه بر پایه های ایدئولوژیک، روند نظام‌سازی و ارتقای کارکردی نظام در قالب جمهوری اسلامی را به بهترین صورت مدیریت کنند. باید گفت، مهم‌ترین کارکرد سرمایۀ اجتماعی ایجاد یکپارچگی در بین آحاد جامعه و تولید هنجار‌های مشترک است که به تقویت سرمایههای انسانی یک جامعه منجر می‌شود و اساس سرمایۀ اجتماعی نیز مبتنی بر اعتماد متقابل بین اعضای جامعه در دستیابی به یک هدف متعالی است. اهم اقدامات بینشی و کنشی مرحوم امام خمینی (ره) را که موجب ارتقای سرمایه اجتماعی انقلاب و نظام اسلامی شده است، می‌توان به شرح زیر برشمرد:
۱ ـ تثبیت جایگاه ولایت فقیه: امام خمینی (ره) در طول دفاع مقدس به گونه‌ای مشی کردند که زمینه تثبیت باور‌ها و ارزشهای دینی در بین آحاد جامعه را با بهره‌گیری از آموزههای فقهی و اسلامی فراهم کنند. در این راستا، به احیای جایگاه روحانیت و نهاد ولایت‌فقیه در میان اعضای جامعه و به دنبال آن بسیج عملی مردم بر مدار نظام ولایی به منظور دفاع از کشور و مرز‌های نوین جغرافیایی و اعتقادی ایران دست زدند. در واقع، این سرمایۀ فکری، اعتقادی و اجتماعی توانست به منزله بهترین ابزار در مسیر مدیریت بحرانها، حوادث داخلی و خارجی استفاده شود و نتیجۀ آن، اتخاذ مواضع و صدور فرمان‌های انقلابی و خارج از عرف رایج مملکت‌داری در دیگر نقاط جهان بود که مهم‌ترین کارکردش بن‌بست‌شکنی در بزنگاه‌های مدیریتی پیشرو بود.
۲ ـ جنگ تحمیلی: یکی از رخداد‌هایی که در دهۀ نخست پیروزی انقلاب توانست انسجام اجتماعی ایران را بر اساس آموزههای اسلامی و منویات امام خمینی (ره) به‌صورت چشمگیری افزایش دهد، بحث جنگ هشت سالۀ عراق با ایران و صدور فرمان بسیج از سوی امام راحل بود. مجموعه سخنرانیها و موضع‌گیری‌های حضرت امام (ره) موجب شد حضور در جبهه‌ها، در مسیر جهاد حق علیه باطل و دفاع از کشور و آموزههای اسلامی به منزله یک امر شرعی، اجتماعی و سیاسی موردتوجه طیفهای گوناگون جامعه قرار بگیرد. در همین زمینه امام (ره) می‌فرمایند: «شما ببینید در اینکه در این جنگی که به ایران تحمیل کردند و اشخاص خائن به اسلام، مخالف سرسخت با اسلام، این جنگ را به پا کردند، ایران چه جور زنده شد، یکپارچه ایران دوباره انقلاب کرد و توجه کرد به یک مقصد سرتاسر ایران. کدام کار ممکن بود که این‌طور مردم را بسیج کند؟ این جنگ بود که بسیج کرد؛ پس، در جنگ چیز‌هایی است که ما خیال میکنیم بد است، بعد خوب از کار درمی‌آید.» ۱،
۳ ـ تقویت هویت اسلامی ـ ایرانی: یکی دیگر از کارکرد‌های سیرۀ سیاسی و عملی حضرت امام خمینی (ره) بهینه‌سازی انسجام ملی اجتماعی از طریق ساخت و تقویت هویت اسلامی و ایرانی در بین اقوام و ادیان گوناگون بود. ایشان معتقد بودند ریشۀ مشکلات جهان اسلام در بهره‌برداری ابرقدرت‌ها از شکاف مذهبی کشور‌های مسلمان‌نشین است؛ همان‌گونه که افرادی مانند محمدرضا شاه یا صدام حسین نیز میزان را صرفاً بر اساس اصل ایرانیت و عربیت قرار داده بودند: «ما سال‌های طولانی است به دنبال این هستیم که مسلمین را باهم هم‌قدم و هم‌کلام و مجتمع کنیم برای اینکه تمام گرفتاریهایی که مسلمین دارند و به دست قدرتهای اجنبی؛ آنهایی که میخواهند از بلاد مسلمین بهره‌گیری کنند، آنهایی که میخواهند ذخایر مسلمین را ببرند، آنهایی که میخواهند دولتهای اسلامی را در زیر یوغ سلطنت خودشان قرار بدهند، اینها کوشش کردهاند خودشان و اعمال‌شان به اینکه تفرقه بین مسلمین ایجاد کنند. این کلام خبیث همان کلامی است که آنها میخواهند که عرب را یک‌طرف قرار بدهند و همۀ مسلمین را در طرف دیگر ... این برخلاف موازین اسلام و برخلاف ضرورت مسلمین است.» ۲،
۴- تزریق آرامش به جامعه: در آغازین روز تهاجم عراق به ایران، امام خمینی (ره) با برخی سخنرانیها، افزون بر آرامش‌بخشی به جامعه، به تحکیم و تعمیق اعتماد بین مردم و رهبری به منزله مهم‌ترین محور سرمایه اجتماعی تأکید کردند. در واقع، با وجود قومیتهای گوناگون و گویشهای فراوان در عین گستردگی جغرافیایی پهنۀ جنگ هشت‌ساله، به دلیل اعتماد مردم به راه و هدف راستین امام خمینی (ره) نه‌تن‌ها آرمان واحدی در لزوم انجام جهاد و دفاع از مرز‌های کشور شکل گرفت، بلکه توانست به تعمیق منویات رهبری و حفظ الگو‌های فداکارانه و ایثار در جبهه های نبرد منجر شود.
نکته پایانی
مهم‌ترین کارکرد سرمایۀ اجتماعی ایجاد یکپارچگی در بین آحاد جامعه و تولید هنجار‌های مشترک است که به تقویت سرمایه های انسانی یک جامعه منجر می‌شود و اساس سرمایۀ اجتماعی نیز مبتنی بر اعتماد متقابل بین اعضای جامعه در دستیابی به یک هدف متعالی است. امام راحل (ره) توانستند در طول هشت سال دفاع مقدس، با بهره‌گیری از سرمایه های اجتماعی و با تکیه بر پایههای ایدئولوژیک، روند نظام‌سازی و ارتقای کارکردی نظام در قالب جمهوری اسلامی را به بهترین صورت مدیریت کند. کار ویژۀ حضرت امام خمینی (ره) نهادینه کردن اعتماد متقابل بین امام و امت در سطح کلان جامعه و تبیین زیرساختهای تعاملی مبتنی بر مذهب و ارزشهای اسلامی در بدنۀ اجتماعی جامعه و بهره‌گیری از آن در برهه‌های حساسی، مانند دوران دفاع مقدس بوده است. وجود چنین سرمایهای سبب شد که مردم در طول هشت سال جنگ تحمیلی، مهم‌ترین دارایی و سرمایۀ خود، یعنی جان‌شان را به بهای غیرمادی در اختیار امام و ولی‌فقیه زمان قرار دهند.
منابع
۱ ـ صحیفه امام (ره)، ج۱۳، ص۳۲۹.
۲ ـ همان، ص۳۳۹.