از هویت‌یابی ما تا هویت‌سازی آنها

آرش فهیم
یکی از تبعات جنگ در کشورهای مختلف جهان تولد ژانر جنگی در سینما بوده است. سینما هنر - صنعتی است که به بازتاب زوایا و پدیده های مختلف زندگی بشر می پردازد. جنگ هم یکی از ابعاد زندگی اجتماعی انسان بوده است پس به تبع آن، سینمای جنگی نیز به وجود آمده است.
ژانر جنگی یکی از مهم ترین، با سابقه ترین و استراتژیک ترین ژانرهای سینمایی در جهان است. به طوری که فیلم «تولد یک ملت» به کارگردانی «دیوید وارد گریفیث» اولین فیلم تاریخ سینماست که به صورت جدی و همه جانبه به موضوع جنگ پرداخته است. این فیلم در سال 1915 یعنی در نخستین سال های اختراع سینما ساخته شد و این نشان می دهد که سینمای جنگ تا چه حد دیرپا و قدیمی است.
مهم ترین اتفاقی که در دنیا باعث گسترش این ژانر شد، جنگ جهانی دوم بود. نکته قابل توجه هم این است که با وجود گذشت بیش از 60 سال از جنگ جهانی دوم، هنوز هم فیلم های بسیاری در این باره تولید می شود. وسعت و حجم اتفاقات و زوایای این جنگ به گونه ای بوده که سینمای غرب همچنان خود را به باز روایی آن وفادار می داند. علاوه بر این، غربی ها تأثیرات جنگ جهانی دوم را هنوز در جوامع خود احساس می کنند و می دانند پرداختن به این موضوع ، صرفاً توجه به یک رویداد تاریخی نیست ، بلکه بسیاری از ریشه های اجتماعی و فرهنگی خود را در این جنگ می بینند.
در کشور ما نیز با درگرفتن جنگ تحمیلی هشت ساله، سینمای جنگی که به سینمای دفاع مقدس معروف شد به وجود آمد. این جنگ و مقاومت همه جانبه مردم کشورمان در برابر متجاوز موضوعی نبود که فیلمسازان کشور ما به راحتی از کنار آن بگذرند. این بود که به جز آن دسته از سینماگرانی که خود به طور مستقیم با جنگ در ارتباط بودند، بسیاری دیگر از کارگردان ها هم فیلم هایی مرتبط با این موضوع تولید کردند. با این حال، سینماگران ما با گذشت چند سال از پایان این جنگ، خیلی زود به اشباع رسیدند. به رغم این که زمان زیادی از اتمام دفاع مقدس نگذشته و خیلی از نکات و مسائل جنگ ناگفته مانده اند، سال هاست سینمای ما نسبت به این موضوع بی توجهی نشان می دهد.
این درحالی است که سینمای غرب و به خصوص هالیوود هر ساله فیلم هایی درباره جنگ هایی که با آن درگیر بودند را خلق می کند. تنها کافی است عملکرد سینمای آمریکا درمورد جنگ جهانی دوم را بررسی کنیم. آن هم در شرایطی که می دانیم آمریکا نسبت به سایر کشورهای درگیر با آن جنگ، خسارت کمتری دید. اما چرا هالیوود با وجود این موضوع و همچنین گذشت بیش از نیم قرن از آن باز هم برای جنگ جهانی دوم اهمیت قائل است؟ تفکر و تمرکز بر این موضوع برای ما پندها و درس های بسیاری در بردارد.
می دانیم که آمریکا در جنگ جهانی دوم، در جبهه متفقین قرار داشت، اما آنچه که در همه اذهان درباره مشارکت آمریکا در آن جنگ، بیش از هر چیز برجستگی دارد، بمباران هسته ای ژاپن است. یک حادثه ضد انسانی که به عنوان لکه ننگی بر پیشانی یانکی ها تا همیشه تاریخ باقی خواهد ماند، اما سینمای آمریکا همان طور که درباره سایر موضوعات نیز هوشمندانه عمل کرده در این مورد نیز سعی کرده بیشترین بهره را به نفع مالکان خود ببرد.
عمده فیلم هایی که در هالیوود با موضوع جنگ جهانی دوم ساخته شدند، حول دو محور قرار می گیرند. نخست، نمایش چهره ای قهرمان و رهایی بخش از آمریکا و دوم هویت سازی برای ایالات متحده و به ویژه رژیم صهیونیستی.
یکی از معروف ترین فیلم های آمریکایی پیرامون جنگ دوم جهانی فیلم «نجات سرباز رایان» به کارگردانی «استیون اسپیلبرگ» است. فیلمی که از جان گذشتگی و سلحشوری کلاه سبزهای آمریکایی را نشان می دهد. این فیلم یک محصول تبلیغاتی است که می گوید ارتش آمریکا حتی برای جان یکی از فرزندان کشورش آن قدر ارزش قائل است که برای آن هر نوع ایثارگری که لازم است، صورت می دهد. مخاطب جهانی این فیلم در آمریکایی ها، نوعی شرافت ، هویت و خیزش ملی را می بیند و حتی ممکن است نسبت به این همه وفاداری و اتحاد ملی نزد آنها غبطه خورد. خود آمریکایی ها هم با دیدن «نجات سرباز رایان» احساسات وطن پرستانه شان برانگیخته می شود و به درکی می رسند که زمینه ساز پذیرش حرکات نظامی و اشغالگرانه دولت شان است.
این رویه در فیلم های دیگری هم تکرار شد. از جمله این فیلم ها می توان به ( wind talkers) به کارگردانی «جان وو» اشاره کرد که باز هم به حضور نظامی آمریکا در آن جنگ ضد انسانی می پردازد. این اثر البته با ظرافت کمتری، نسبت به نجات سرباز رایان، چهره ای ایثارگر از نیروهای نظامی آمریکا نشان می دهد. داستان فیلم درباره تقابل ارتش آمریکا با ژاپن در جریان جنگ جهانی دوم است. جالب این است که در این فیلم سرخ پوستان نیز به یاری نظامیان آمریکا می آیند. از خودگذشتگی سربازان آمریکایی در این فیلم به گونه ای نشان داده می شود که گویی آنها برای نجات آدم ها تلاش می کنند نه برای اشغالگری و درنده خویی.
اما جریان سینمایی دیگری که در حوزه فیلم های با موضوع جنگ دوم جهانی قابل شناسایی است، فیلم هایی با مضمون افسانه سازی هولوکاست است.
قدیمی ترین نمونه این فیلم ها «لیزا» نام دارد که اروپای پس از جنگ را نشان می دهد و سعی دارد مظلومیت یهودیان در آن جنگ را برجسته کند. فیلمی هم که در سال 1965 به نام «سمسار» ساخته شد همین موضوع را دنبال کرده است. این فیلم که در ایران به نام «مردی از گذشته» شناخته می شود قصد القای این پیام را دارد که یهودیان در جنگ دوم جهانی رنج های بسیاری را متحمل شدند و بنا بر این حق دارند تا هر گونه خشونتی را مرتکب شوند!
این مضمون به طور هوشمندانه ای در فیلم های به ظاهر روشنفکرانه ای چون «فهرست شیندلر» به کارگردانی اسپیلبرگ و «پیانیست» ساخته «رمن پولانسکی» بازتولید شد. نکته مهم این است که این فیلم ها با رویکرد ضد جنگ ساخته شدند و قصد تقبیح فجایع جنگ جهانی دوم را داشتند. با این حال لایه درونی محتوای آنها محق دانستن یهودیان و نوحه سرایی برای آنها است. این افسانه سازی در آخرین فیلم هالیوودی با موضوع جنگ جهانی دوم یعنی «حرام زاده های لعنتی» نیز انجام شد. این فیلم به کارگردانی «کوئنتین تارانتینو» هم به نوعی دیگر خشونت طلبی یهودیان - که امروز در قالب رژیم صهیونیستی علیه مردم فلسطین و لبنان مرتکب می شوند- را توجیه می کند. به این ترتیب هالیوود با بهره از موضوع جنگ جهانی دوم برای حکومت جعلی و بی ریشه رژیم صهیونیستی هم هویت سازی می کند.
در همه فیلم های جنگی غربی، حتی روشنفکرانه ترین و معترض ترین آنها میهن پرستی ، تلاش برای بازسازی هویت فرهنگی و دفاع از منافع ملی دیده می شود. با این که می دانیم جنگ های آنها متجاوزانه ، ضد انسانی و فاقد مفاهیم انسانی بوده است. آیا آمریکایی ها در جنگ جهانی دوم از سرزمین خود دفاع می کردند؟ بدون شک هیچ یک از این ها نبوده و آمریکا کارنامه ای به شدت سیاه و رذالت بار در مورد آن جنگ و سایر جنگ ها دارد، اما با مرور چند فیلم آمریکایی که در این باره ساخته شدند دیدیم که چگونه از جنگ برای خود گنج ساخته اند و با کنار زدن صحنه های سیاه و تلخی که به خاطر جهانخواری و توسعه طلبی انجام دادند بستری برای فرهنگسازی ایدئولوژیک فراهم نمودند. این درحالی است که دفاع مقدس ما به عنوان الگویی برای سایر ملل مستقل جهان شناخته می شود و سرشار از ذخایر فرهنگی و انسانی است. این جنگ به معنای واقعی کلمه «گنج» است. آیا سینماگران ما توانسته اند از این گنج بزرگ بهره ببرند.