بررسی پشت پرده سایتهای خبری (بخش اول)

سیداحمد حکمت
در سالهایی که اینترنت هنوز مخاطبان زیادی نداشت و راه‌اندازی سایتهای خبری فارسی و استفاده از این ابزار به عنوان رسانه مرسوم نبود، در یکی از روزهایی پائیزی آذر سال هشتاد و یک، چند تن از دانشجویان دانشگاه امیرکبیر که قبلاً دو هفته‌نامه «آذر» را منتشر میکردند، تصمیم گرفتند سایتی خبری راه‌اندازی کنند تا افکارشان را که احساس میکردند در قالب انجمن اسلامی و بسیج دانشجویی دانشگاه امیرکبیر آن زمان نمیگنجد، نشر دهند. سیدعمار کلانتری، دانشجوی ورودی سال هفتاد و شش دانشگاه امیرکبیر فرزند سیدحمید کلانتری (استاندار یزد در دولت دوم محمد خاتمی و رئیس بنیاد باران در استان یزد و مسئول کمیته مدیریت و نظام اداری دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام از سال 84 به بعد)، به همراه فواد صادقی که قبل از او وارد دانشگاه شده بود ارکان راه‌اندازی بازتاب بودند. (این دو در سال 87 سایت آینده را راه‌اندازی کردند و آن را اقدامی در جهت ادامه دیدگاههایشان در بازتاب خواندند، اما فتنه سال 88 گویای زوایای دیگری از اقدامات آنها بود، چه هر دو آنها در این ایام به اتهام فعالیت علیه نظام بازداشت شدند. پشتیبان اصلی این سایت مهدی هاشمی از عناصر اصلی فتنه 88 بود که هم‌اکنون در خارج از کشور، متواری است). این دو پیش‌تر کانون اندیشه دانشجویان مسلمان را در این دانشگاه بنیان نهاده بودند و پس از آن دو هفته‌نامه آذر را در ابتدای دهه هشتاد منتشر کردند، اما مشکلاتی از جمله هزینه بالای کاغذ و عدم ارتباط مناسب با مخاطبان باعث شد تا به فکر ایجاد یک سایت باشند.
این افراد به اتفاق چند تن از دوستان خود نظیر علی شکوهی که آن زمان در مجله «بینش سبز» فعالیت می‌کرد، عبدالرضا رستمی (مدیر کل روابط عمومی شورای عالی انقلاب که بعدها از مجموعه بازتاب فاصله گرفت) و عبدالحسین روحالامینی (استاد دانشگاه تهران) که همگی از یاران محسن رضایی تلقی می‌شوند اقدام به راه‌اندازی سایت بازتاب کردند. فواد صادقی مدیریت سایت را برعهده گرفت و عمار کلانتری به دلیل نزدیکی پدرش به محسن رضایی به عنوان سردبیر بازتاب انتخاب شد. البته در آن مقطع، استفاده از اینترنت چندان جا نیفتاده بود و حتی جریان اصلاح‌طلب حاکم بر کشور که با مطبوعات زنجیرهای عرصه اطلاع‌رسانی کشور را قبضه کرده بود نیز خیلی با این فضا آشنا نبود. در این میان باید به نقش محسن رضایی فرمانده اسبق سپاه پاسداران (از 1360 تا 1376) که با آغاز حاکمیت دولت دوم خرداد لباس سبز سپاه را از تن به در کرد و در قامت یک سیاست‌مدار ظاهر شده بود، اشاره کرد. شائبه ارتباط بازتاب با محسن رضایی اندکی بعد از مطرح شدن این سایت بر سر زبانها افتاد؛ مطبوعات و مسئولان دوم خردادی برای فرار از پاسخگویی منطقی به انتقادات بازتاب، آن را منتسب به اردوگاه محافظه‌کاران می‌خواندند و با نوعی فرار به جلو، اخبار آن را جناحی می‌نامیدند. البته محسن رضایی هیچگاه اینکه سایت بازتاب و بعدها تابناک متعلق به اوست را نپذیرفت بلکه مدعی نوعی ارتباط دوستانه با این سایتها شد. شاید تاکید رضایی بر انجام کارهای فرهنگی بعد از استعفا از سپاه پاسداران و ارتباط تنگاتنگ طیف حامیان رضایی با این سایتها می‌تواند دلیلی بر این مدعا باشد.
بازتاب در دوران اصلاحات، رویکردی انتقادی‌تر از سایر رسانه‌های طیف اصولگرا را در دستور کار خود قرار داده بود. آن زمان که به سختی کسی جرأت انتقاد از دولت اصلاحات به خود می‌داد و اندک مطبوعات مستقل مانند شلمچه، جبهه و پرتو با ابزار توقیف از عرصه حذف می‌شدند، بازتاب با تکیه بر حمایت محسن رضایی و کسب اطلاعات محرمانه و ویژه و نبود ساز و کارهای قانونی در این عرصه مجازی به فعالیت در این عرصه پرداخت. از جمله مهترین چالش‌های بازتاب با دولت اصلاحات به بحث انرژی هسته‌ای برمی‌گردد. امضای معاهده سعدآباد باعث شد، بازتاب تندترین انتقادات را از تیم وقت مذاکره‌کننده انجام دهد. حسن روحانی به عنوان رییس تیم مذاکره‌کننده، مورد آماج انتقادات قرار گرفت. بازتاب‌نشینان توافق با سران کشورهای اروپایی در ماجرای هسته‌ای در سال هشتاد و دو را سبب نادیده گرفته شدن منافع کشورمان می‌دانستند. البته، ادامه این روند توقیف سایت بازتاب را در پی داشت. در سال هشتاد و سه، دستور توقیف سی روزه این سایت صادر شد. صادقی مدیر مسئول بازتاب در آن زمان اینگونه نسبت به فیلتر شدن بازتاب واکنش نشان داد که مشکل پرونده هسته‌ای ایران با فیلتر کردن سایت بازتاب حل نمیشود. این موضوع باعث شد حدود صد نماینده وقت مجلس شورای اسلامی، در حمایت از عملکرد این سایت، نامه‌ای را امضا کنند. بازتاب، پس از این توقیف، بار دیگر فعالیت خود را از سر گرفت.
بازتاب در دولت اصولگرا
پس از برگزیده شدن محمود احمدی‌نژاد به عنوان رئیس‌جمهور در سوم تیر 84 (در انتخاباتی که محس رضایی مرد پشت ‌پرده بازتاب هم در ابتدا در آن شرکت داشت ولی پیش از برگزاری انتخابات از آن کناره‌گیری کرد) بازتاب روند گذشته خود را این بار به شکلی افراطی ادامه داد و به انتقاد از دولت اصولگرا پرداخت.
اوج این رویکرد افراطی در نقد دولت به افتتاحیه بازیهای آسیایی دوحه بازمی‌گردد، افتتاحیه‌ای که با حضور محمود احمدی‌نژاد برگزار شد و بازتاب تنها ساعتی پس از برگزاری آن خبر از نارضایتی شیعیان حاشیه جنوبی خلیج‌فارس از حضور رئیس‌جمهور در این افتتاحیه داد!
بازتاب در خبری که یکشنبه، 12 آذر، 1385 منتشر کرد، نوشته بود: حضور رئیس‌جمهور در زمان رقص و آواز خوانندگان زن در مراسم افتتاحیه بازیهای آسیایی دوحه قطر، موجب نارضایتی شیعیان حاشیه جنوب خلیج‌فارس شده است.
این سایت نوشت: «به گزارش خبرنگار «بازتاب»، در مراسم دیروز افتتاحیه بازیهای آسیایی دوحه قطر، یکی از خوانندگان زن مصری اقدام به آوازخوانی کرد و گروههای متعدد رقص‌زنان از کشورهای عربی، هند، آسیای میانه و جنوب شرقی آسیا به رقص پرداختند. در این میان، حضور رئیس‌جمهور ایران برای نخستین بار در چنین مراسمی که بدون رعایت شئونات اسلامی انجام گرفت، موجب شگفتی و نارضایتی بخشی از شیعیان جنوب خلیج‌فارس شده است. این در حالی است که عدم اعتراض محمود احمدی‌نژاد و تداوم حضور وی هنگام اجرای برنامه زنان، موجب مخدوش شدن تصویر انقلاب اسلامی و پایبندی آن به احکام اسلام در مقایسه با کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس شده است.»
اما پس از اینکه یکی از عکاسان خبری کشور که در مراسم افتتاحیه دوحه به تصویربرداری می‌پرداخت به تکذیب خبر بازتاب پرداخت و در وبلاگ شخصی خود نوشت: «این تصویر مربوط به بخشی از برنامه است که پس از استقرار کامل تیمها در میدان اجرا شد» و این در حالیست که رییس‌جمهور پس از پایان رژه تیمها ورزشگاه‌ را ترک کرده است. این سایت وی را روزنامه‌نگار اصلاح‌طلب معرفی کرد و در واکنش به این موضوع، اقدام به انتشار فیلم تقطیع شده و 4 دقیقه‌ای از مراسم افتتاحیه بازیهای آسیایی در دوحه کرد.
اینکه بازتاب چگونه بعد از گذشت چند ساعت از مراسم افتتاحیه خبر نارضایتی شیعیان حاشیه خلیج‌فارس را به دست آورد هیچ‌گاه مشخص نشد زیرا در فرض صحت، قاعدتاً خبر واکنش به این حضور باید چند ساعت بعد از برگزاری افتتاحیه منعکس می‌شد. رجانیوز درباره فیلم منتشر شده توسط بازتاب نوشت: «مراسم افتتاحیه بازیهای آسیای حدود 8 ساعت به طول انجامید و رئیس‌جمهور فقط حدود 5/2 ساعت از برنامه در ورزشگاه حضور داشته است. این در حالیست که چندین قسمت از فیلم مورد ادعای این سایت (بازتاب) مربوط به بعد از پایان رژه تیمها و خروج رئیس‌جمهور از ورزشگاه انتخاب شده است.»
توقیف موقت بازتاب
20 مهرماه سال 84 بازتاب با حکم قوه قضائیه و به درخواست شورای عالی امنیت ملی توقیف شد.
البته آن زمان برخی منابع نامه دو ماه پیش‌تر دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی را علت ظاهری توقیف "بازتاب" عنوان کردند. این منابع اظهار داشتند که دستگاه قضایی در پوشش این نامه، دستور توقیف سایت «بازتاب» را صادر کرده است و علت پیگیری این نامه پس از دو ماه از ارسال آن وجود برخی نارضایتیها در داخل دستگاه قضایی از عملکرد سایت "بازتاب" در رابطه با مقامات این قوه است.
چند روز بعد 100 نفر از نمایندگان مجلس طی نامهای به رئیس‌ قوه قضائیه، ادامه توقیف سایت بازتاب را به مصلحت کشور ندانسته و آن را خسارت زیان‌بار خواندند و خواستار رفع توقیف از این سایت شدند. بازتاب بعد از پیگیریهای فراوان عاقبت در تاریخ 18 آذر 84 آغاز به کار کرد و تنها دو ماه از فعالیت مجدد آن نگذشته بود که مدیر مسئول آن فؤاد صادقی در نامهای کناره‌‌گیری‌اش از این سایت را اعلام کرد. یک سال بعد در پی اعلام کارگروه تعیین مصادیق پایگاههای غیرمجاز اینترنتی مبنی بر غیرمجاز بودن هرگونه فعالیت پایگاه اطلاع‌رسانی بازتاب، نماینده حقوقی این سایت اعلام کرد از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دیوان عدالت اداری شکایت می‌کند.
کار، بار دیگر به مجلس کشیده شد و نمایندگان نگران بازتاب با دعوت از وزیر ارشاد در کمیسیون فرهنگی از وی در این زمینه توضیح خواستند و پس از قانع نشدن نمایندگان، 136 نفر از آنان در بیانیه‌ای خطاب به رئیس‌جمهور خواستار بازگشایی این سایت شدند.
البته مسئولان بازتاب در این مدت بیکار ننشستند و در دیداری رسمی با دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام بر آمادگی‌شان برای گرفتن مجوز از وزارت ارشاد تاکید کردند و پس از رفع فیلتر موقت سایت با حکم دیوان عدالت اداری، در فروردین 86 با دو تن از مراجع تقلید (آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی و آیت‌الله‌العظمی صافی‌گلپایگانی) هم دیدار کردند.
رفت و بازگشت امیری
تابناک با تغییر و تحولات مدیریتی در سطحی دیگر نیز همراه بود. امیری در مهر 87 یعنی یک سال پس از راه‌اندازی تابناک، جایش را به رضا طلایی‌نیک داد. طلایی‌نیک اما دو ماه بیشتر مسئولیت نداشت و در آذر 87 به فعالیتش به عنوان مدیر مسئول خاتمه داد. پس از او غلامرضا قمیشی تا اواخر فروردین 88 عهده‌دار این مسئولیت بود. در این زمان علی امیری‌ بار دیگر به تابناک بازگشت تا در آستانه انتخابات ریاست جمهوری که محسن رضایی نیز در آن شرکت داشت، به اتفاق اعضای شورای سیاست‌گذاری برنامه‌های خود را پیاده کند و رونقی دوباره به این سایت بدهد، عبدالحسین روح‌الامینی، عادل آذر، رضا طلایی‌نیک و محمد قادری به اتفاق امیرعلی ‌امیری اعضای شورای سیاست‌گذاری تابناک را تشکیل می‌دادند. امیری در گفتگویی با مجله خانواده سبز درباره حضور خود در تابناک می‌گوید: آخرین مسئولیتی که من در کارهای نظامی داشتم جانشینی آقای قالیباف در نیروی انتظامی کشور بود. برای شرکت در انتخابات مجلس هفتم باید از شغل نظامیگری براساس قانون کناره‌گیری میکردم. پس از کناره‌گیری از فعالیتهای نظامی، وارد فعالیتهای سیاسی و انتخاباتی شدم و از آن زمان تا امروز در فعالیتهای سیاسی و انتخاباتی شدم و از آن زمان تا امروز در فعالیتهای سیاسی با عنوان خدمتگزاران مستقل ایران اسلامی که از تشکلهای سیاسی است فعالیت میکنم. اما علاقه‌ام به انجام کارهای رسانه‌ا‌‌‌‌ی سبب شد که به این موضوع نیز بپردازم و بخشی از وقتم را به آن اختصاص دهم. شروع این همکاری وقتی بود که سایت خبری «بازتاب» شکل گرفت و من به عنوان یکی از مسئولان این سایت در شورای سیاستگذاری و هیئت امنا فعالیت داشتم و مطالبی را مینوشتم و در اداره این سایت با دوستان دیگر همکاری داشتم تا اینکه این سایت فیلتر و پس از مدتی هم توقیف و فعالیتش متوقف شد. علاقه به ادامه کار و توانمندیهایی که در این زمینه فراهم شده بود اجازه نداد که این کار را به کلی با متوقف شدن سایت «بازتاب» کنار بگذارم به همین دلیل سایتی به نام سایت خبری ـ تحلیلی «تابناک» راه‌اندازی کردم. آنچه امروز براساس بررسی‌ها بدست می‌آید، در حال حاضر امیرعلی امیری درگیر برخی پرونده‌های قضایی خود است و اطلاع دقیقی از محل حضور وی در دست نیست.
تابناک و انتخابات 88
اگرچه تابناک به عنوان یکی از پرمخاطب‌ترین سایت‌های خبری سعی داشت نشان دهد در انتخابات بیطرف است و براساس رسالت حرفه‌ای خود، اخبار همه نامزدها را پوشش می‌دهد ولی یادداشت امیرعلی امیری مدیر مسئول این سایت که در آستانه انتخابات در روزنامه اعتماد ملی به چاپ رسید و پیش‌بینی وی که از احتمال شکست احمدی‌نژاد در انتخابات آتی نوشت، نشان از گرایشات سیاسی گردانندگان تابناک داشت، امیرعلی امیری مدیر مسئول تابناک و از اعضای اصلی ستاد محسن رضایی، در این یادداشت ادعا کرده بود احمدی‌نژاد بازنده انتخابات است.
انشقاق در بازتاب
عوامل سایت بازتاب نهایتا به دلیل تنوع تفکری که در آنها بود، نتوانستند به صورت یکپارچه به کار خود ادامه دهند و در نهایت به سه مجموعه مجزا تقسیم شدند. برخی که رویکردی تجاری داشتند، سایت عصر ایران را راه‌اندازی کردند، دسته‌ای که گرایش‌های افراطی اصلاح‌طلبی داشتند به راه‌اندازی آینده نیوز روی آوردند و دسته سوم که با محسن رضایی همپیمان ماندند، علم تابناک را برافراشتند.
سردار با تابناک آمد
فیلتر شدن مجدد بازتاب باعث شد این سایت پس از مدتی با نام دیگری فعالیت خود را آغاز کند. 22 مهر 86 سایت تابناک با اندکی تغییر سر برآورد. هم امیری مدیر مسئول تابناک و هم صادقی مدیر مسئول بازتاب، از همان ابتدای تاسیس تابناک تلاش کردند که بگویند تابناک، بازتاب نیست، البته پذیرفتن این موضوع، برای خیلی‌ها امکان‌پذیر نبود. تابناک همان رویه بازتاب را البته با اندکی احتیاط ادامه داد.
عمار کلانتری سردبیر این سایت در شهریور هشتاد و هفت به دلایل مختلف از تابناک بیرون آمد و پس از او بربریان عهده‌دار این مسئولیت شد تا این که در دومین ماه از بهار هشتاد و هشت، با معرفی محمد قادری به عنوان مسئول تابناک، تغییرات قابل توجهی در سردبیری و تحریریه سایت رقم خورد. تابناک همچون بازتاب به عنوان یکی از پربیننده‌ترین سایت‌های خیری فارسی مشهور است. (براساس آمار سایت الکسا که البته به نظر برخی کارشناسان این آمار دقیق نیست.)