رويکرد استراتژيک مقام معظم رهبري به دانش محوري و توليد علم / حسن خدادی

پايگاه بصيرت؛ گروه سياسي/ نگاهي به تاريخ معاصر ايران و تحولات دو سده اخير نشان ميدهد که در کشور تا قبل از انقلاب شکوهمند اسلامي ايران گام هاي اساسي براي دانش محوري برداشته نشده بود. جامعه اي ايران جامعه اي فرسوده و تحت تاثير مداخلات بيگانگان و استبداد داخلي به سمت و سوي قدرت طلبي شاهانه و عمدتا در خدمت اهداف طاغوت طالبي بود. با ظهور انقلاب اسلامي ديرچه اي جديد با محوريت اسلاميت خواهي و خدامحوري به سوي دانش و توليد علم برداشته شد توليد علم عمدتا در راستاي باورهاي اسلامي و ملي و بدور از سلطه اجانب بود. در اين راستا و با وجود مشکلات اقتصادي، جنگ تحميلي و فضاي کشور در سال هاي دهه 1370 تاکنون به همت رهبر فرزانه انقلاب گام هاي بلندي برداشته شده است نوشتار حاضر با تحليل رويکرد ايشان به توليد علم درصدد شناخت ضرورت هاي علم محوري در کشور است.

تحليل مساله

علم و توليد علم از مهمترين فاکتورهاي تاثيرگذار در قدرت ملي هر کشور است. از لحاظ رتبه بندي قدرت هم اين شاخص نقش مهمي دارد. ارسطو معتقد بود که: «علم عبارت از شناخت طبقه بندي شده است . اما اين تعريف با تعاريف مدرن و دقيق امروزي تفاوت بسياري دارد.» علم عبارت است از سيستم مطالعاتي منظم ومرتب، و بر اساس روش علمي (مشاهده و تجربه) که واقعيتهاي جهان را آنچنان که هستند موردشناسايي قرار داده، و هدف آن کمک به انسان در فهم طبيعت پديده ها وکشف وبيان قوانيني ا ست که بتوانند پديده‌هاي مورد نظر را تبيين يا پيشبيني کند. (راسل، برتراند، 1347) کشورهاي صنعتي و پيشرفته عمدتا توليدکننده علم صادرکننده علم هستند. رويکرد استراتژيک  و دقت در بيان همين توليد و صدور علم بيانگر اهميت آن در توانايي‌هاي يک کشور است. کشوري که پذيراي علم ديگري است به طور طبيعي وابسته و محتاج به تکنولوژي و لوازم جانبي آن خواهد بود. در مقابل اين وضعيت بومي سازي و توجه به ظرفيت‌هاي داخلي است که آنتي تزي در مقابل رويکرد تهاجمي و عمدتاً استثماري صادرکنندگان آن قرار دارد. بنابراين علم محوري و توليد دانش جداي از اينکه به خودي خود يک شاخص تاثيرگذار در قدرت ملي است يک عامل استراتژيک هم هست و به خودي خود کالايي استراتژيک است که براي آينده هر کشور در هر قاره اي که باشد اهميت حياتي دارد و در ز مره اهداف اوليه قرار دارد.

بر اساس همين اهميت و روند روبه رشد آن قدرت ملي است که مقام معظم رهبري با تحليل دقيق از وضعيت کشور به تبيين ماهيت موضوع دانش محوري و توليد علم مي پردازند. به طور مثال ايشان در يک دهه گذشته به تحليل دقيق اهميت دانش در معادلات قدرت پرداختند و فرمودند: " يك ملت، با اقتدار علمى است كه مى‏تواند سخن خود را به گوش همه‏ى افراد دنيا برساند؛ با اقتدار علمى است كه مى‏تواند سياست برتر ودست والا را در دنياى سياسى حائز شود. اگرمي‌‌خواهيم كشور رتبه علمي به معناي واقعي كلمه پيدا كند و علمدر كشور نهادينه شود،بايستي در رشته‏هاي گوناگون علميـ چه در آموزش و چه در پژوهش‌ ـ توازن وتعادل صحيح، واقعي و عادلانه ‏اي ايجادكنيم؛ اين جزو نيازهاي ماست. " پرواضح است که در مقوله استراتژيک با روندهاي حياتي و اوليه سروکار داريم بنابراين پرداختن به دانش در هر کشور جزء اولويت هاي اساسي و کشور ما هم از اين قاعده مستثني نيست.

شاخصه های يک جامعه علم محور از منظر مقام معظم رهبری

شاخص هاي يک جامعه علم محور نکته اي اساسي براي پي بردن به ظرفيت ها و توان داخلي است که در برآيند روندهاي آتي نقش عمده اي دارد. اين شاخص ها در کشور ما عمدتاً عبارتند از:

1-    بومي گرايي

گفته شد که توليد علم و علم محوري مقوله اي استراتژيک است و بدون توجه به آن نمي توان ادعا نمود که از قابليت هاي قدرت بالاتر برخورداريم. بومي سازي و بي توجهي به الگوهاي غربي يکي از مهمترين ملاک هاي تاثيرگذار براي يک جامعه علم محور است چرا که هرچه دارد از خويشتن خويش است.بومي گرايي مد نظر مقام معظم رهبري است و مي فرمايد: مسيرِپيشرفت، مسيرغربي نيست،  مسير منسوخ و برافتاده ‌ي اردوگاه شرقِ قديم هم نيست. بحرانهائي که درغرب اتفاق افتاده است،همه پيش روي ماست،ميدانيم که اين بحرانها گريبانگير هر کشوري خواهد شد که ازآن مسير حرکت کند. پس ما بايستي مسيرِمشخصِ ايراني – اسلامي خودمان را در پيش بگيريم و اين را باسرعت حرکت کنيم؛ باسرعت مناسب راه حلي که براساس اين مقدمات وجوددارد،اين راه حل را شما بايدپيداکنيد.( بيانات مقام معظم رهبري در ديدار بادانشجويان دانشگاه شيراز،۱۳۸7/۰۲/14)

2-    ماهيت اسلامي دارد

 بين اسلامي کردن علوم و بومي گرايي پيوند تنگاتنگي وجود دارد. واقعيت امر اين است که در نگاه استراتژيک هميشه ظرفيت داخلي مقدم بر وابستگي خارجي است. اين واقعيت در تمامي جوامع وجود دارد.تاکيدات مقام معظم رهبري بر تغيير در مباني علوم انساني و بهره گيري از مباني اسلامي و اسلامي کردن علوم انساني اولا مبتتي بر بومي گرايي و دوما مبتني بر ظرفيت هاي اسلام در عينيت بخشيدن به نيازهاي داخلي است. اما پي بردن به اين ظرفيت و بهره گيري از آن نياز به کار مداوم دارد. تذکرات و يادآوري هاي مقام معظم رهبري در اين زمينه هم جالب توجه است و ايشان در اين زمينه مي فرمايد:  " ما در زمينه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ي علوم انساني،کار بومي، تحقيقات اسلامي چقدرداريم؟کتاب آماده در زمينه‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاي علوم انساني مگرچقدرداريم؟استاد مبرزي که معتقد به جهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌بيني اسلامي باشد و بخواهد جامعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناسي يا روانشناسي يا مديريت ياغيره درس بدهد، مگرچقدر داريم،که اين همه دانشجو براي اين رشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاميگيريم؟اين نگران کننده است. "( بيانات در ديدار اساتيد دانشگاه‌ها، ۱۳۸۸/۰۶/۰۸)

3-    در خدمت توليد است

 علم با توليد پيوند تنگاتنگي دارد. علم براي توليد است و کشوري که توانايي هاي علمي دارد از لحاظ توليد و صدور دستاوردهاي علمي در بهترين رتبه هاي جهاني قرار دارد. توليد محصول علم است و با استقلال کشورها گره خورده است. کشوري که از تکنولوژي توليدي برخوردار باشد از استقلال بيشتري برخوردار است.از آنجا که علم توليد ثروت مي کند به خودي خود عاملي مهم در ارتقاء منزلت کشورهاست. در قرون گذشته ثروت در طبيعت و بعدها در تجارت اما امروز ثروت در علم توليد مي شود و تاکيدات مقام معطم رهبري گوياي تيزبيني ايشان بر محوريت دانش روز است. به طور مثال حمايت ايشان در نخبه پروري و بنياد نخبگان در قالب ديدار با نخبگان کشوري بيانگر جايگاه دانش در توليد علم است. يا همينطور حمايت ايشان در تشکيل معاونت فناوري در رياست جمهوري و همينطور تاکيد بر شرکت هاي دانش بنيان به معناي تحول ثروت به شکل مدرن در قالب علم پروري است.

4-    علم بايد مبتني بر ميانه روي باشد

 جايگاه علمي کشورها بايد در راستاي بهره گيري از وضعيت موجود باشد. به اين معنا که خواه ناخواه چه در غرب و چه در شرق مزيت هايي وجود دارد و کشور موفق کشوري است که راه ميانه اي را انتخاب نموده است. با توجه به همين ميانه روي است که رهبري در  ديدار  با دانشجويان کردستان  در  بهار 1388  فرمودند" رابطه‌ي بين کشورها در زمينه‌ي علم بايد رابطه‌ي صادرات و واردات باشد؛يعني درآن تعادل وتوازن وجود داشته باشد. همچنان ‌که در باب مسائل اقتصادي و بازرگاني، اگر کشوري وارداتش بيشتر از صادراتش شد، ترازش منفي ميشود و احساس غبن ميکند، در زمينه‌ي علم هم بايد همين جور باشد. علم را واردکنيد،عيبي ندارد؛ اما حداقل به همان اندازه که وارد ميکنيد - يابيشتر - صادرکنيد. بايد جريان دوطرفه باشد. والّا اگرشما دائماً ريزه‌ خوار خوان علم ديگران باشيد، اين پيشرفت نيست. علم را بگيريد، طلب کنيد،از ديگران فرابگيريد ؛ اما شما هم توليدکنيد و به ديگران بدهيد. مواظب باشيد تراز بازرگاني شما در اينجا هم منفي نباشد. متأسفانه در اين يکي دوقرن شکوفائي علم در دنيا،تراز ما تراز منفي بوده. از اول انقلاب کارهاي خوبي شده؛ اما اينکارها بايستي با سرعت و شدت هرچه بيشتر ادامه پيداکند." ( بيانات مقام معظم رهبري در ديدار با دانشجويان دانشگاه کردستان،۱۳۸۸/۰۲/۲۷)

5-    پيوند با تمامي بخش ها

 علم به معناي واقعي پيوند مستقيمي با ديگر بخش ها دارد. بين کشاورزي ، صنعت، ارتباطات و شرکت هاي دانش بنيان پيوند مستحکمي وجود مي آورد. پيوند ميان اين بخش ها گره کشاي بسياري از مشکلات است. به طور مثال مقام معظم رهبري در مورد بي اثر نمودن تحريم ها مي فرمايد: "با نگاه علمى به مسائل کشور، و توجّه به علم،و پيوند دادن علم وصنعت و کشاورزى تحريمها بى‌اثر خواهد شد و ما در اين زمينه‌هاميدان کار برايمان باز است و ميتوانيم کارکنيم" ( بيانات مقام معظم رهبري در ديدار وزيرعلوم و استادان دانشگاه تهران‌،۱۳۸۸/۱۱/۱۳)

6-                  بعد جهاني دارد

 به طور استراتژيک اگر ظرفيت هاي علمي يک کشور برپايه بومي گرايي و ماهيت اعتقادي يک ملت باشد. برآيند آن موفقيت در عرصه هاي مختلف جهاني است. حضور موفق جوانان ايراني در المپيادهاي بين المللي، جشنوارهاي علمي و دستاوردهاي نوين علمي مثال بارزي از جهاني شدن دانش ايراني است. جهاني شدن دانش ايراني به معناي موفقيت علمي ايران در عرصه بين المللي است . در همين زمينه رهبري فرمودند: پس از سالها تأکيد بر اهميت کارعلمي، اکنون حرکت علمي کشوربه موفقيتهاي بزرگي دست يافته و در بُعد جهاني نيز شناخته شده است و در واقع ميتوان گفت ازنهضت علمي جمهوري اسلامي ايران، دردنيا، رونمايي شده است.( همان منبع) گرچه در عرصه جهاني با چالش هاي عمده اي مواجه بوده ايم و حتي موسسات تحقيقاتي ايران در عرصه علمي با تحريم روبه رو بودند اما حرکت علمي ايران با وجود اين تحريم ها جهش قابل ملاحظه اي داشت که ناشي از باورهاي اعتقادي بومي است.

7-    مبتني بر شجاعت است

 تجربه انقلاب اسلامي به خودي خود يک الگوي اعلا براي رسيدن به دستاوردهاي مطلوب است. هشت سال جنگ در بدترين شرايط، تحريم ظالمانه در بدترين وضعيت، پيروزي انقلاب با وجود موانع و چالش ها نمونه اي موفق براي الگوبرداري است. شجاعت علمي مقوله اي که مد نظر رهبري است و با تبيين آن در ادوار مختلف نقش مهمي در جهش علمي کشور داشتند. ايشان در تحليل مسائل علوم انساني فرمودند: " آنچه که اساتيد ما براي پيشرفت علم، وجهه‏ي همت خودشان بايد قرار بدهند،اولاً «شجاعت علمي»در همه‏ي بخشهاست؛هم در بخش هاي علوم انساني،هم در بخش هاي علوم تجربي،هم در بخش هاي نزديک به عمل وفناوري، وهم دربخش هاي علوم پايه. نظريه را دنبال کنند،توليدکنند،خلق کنند، ابداع کنند، نقد کنند؛ چشم‏ بسته و تقليدي نبايد کار را دنبال کرد. مشکل ما درگذشته هميشه اين بوده که در زمينه‏هاي مختلف - درهمه‏ي زمينه‏ هاي علمي - چشم‏ بسته وتقليدي نگاه کرديم که ببينيم غربي ها چه ميگويند.  درست است که غربي ها حداقل دو قرن،دو قرن و نيم از ما درحرکت علمي جلوتر بودند و به مناطق خيلي عجيب و باورنکردني‏اي هم رسيدند؛ دراين ترديدي نيست. ما هم عقب مانديم؛ باهمه‏ي افتخارات گذشته‏مان، به خاطر تنبلي ها و سوءسياست ها؛ دراين ترديدي نيست. اما من قبلاً هم گفته‏ام، ما از شاگردي کردنِ پيش کسي که بلد است، ننگمان نميآيد؛ ولي ميگوييم نبايد فکرکنيم که ما هميشه بايد شاگرد بمانيم. معناي اين نگاه تقليدي، اين است: ما هميشه بايد شاگرد بمانيم. نوآوري لازم است. اعتماد به نفسِ شخصي و اعتماد به نفسِ ملي در اساتيد ما، يک ضرورت است. نوآوري و ابتکار، شجاعت علمي،اعتماد به نفس شخصي و ملي و کارِ متراکم و انبوه، علاج کار ِپيشرفت علمي ماست ". (همان) بهره گيري از دستاوردهاي علمي ديگران خود يک شجاعت علمي است اما اين بهره گيري بايد در راستاي تطبيق با واقعيات و نيازهاي داخلي باشد.

ارزيابي مساله

همچنانکه گفته شد نگاه مقام معظم رهبري به دانش محوري و توليد علمي نگاهي استراتژيک است که مورد قبول و تائيد تمامي جريان هاي ملي ، ميهني و اسلامي است براساس همين نگرش استراتژيک ارتقاء منزلت ايران در آينده امري حتمي و تلاش در راستاي عملي نمودن بيانان ايشان نکته اي محوري در ارتقاء قدرت ايران در جهان و منطقه خاورميانه دارد. همينطور ناديده گرفتن رويکردهاي استراتژيک در زمينه توليد علم و دانش و بي توجه به نيازهاي داخلي علم محوري در ايران را وابسته و وارد بحران علمي مي نمايد. براساس همين واقعيت، پيشرفت هاي علمي، نخبه پروري، جهش علمي ايران در منطقه و دستاوردهاي نانو، تکنولوژي هسته اي و توسعه علوم پزشکي از مهمترين فاکتورهاي است که بيانگر همسويي دستگاههاي اجراي و عموم مردم با رويکرد استراتژيک مقام معظم رهبري است. گرچه کاستي هاي وجود دارد اما با خودباوري و دستاوردهاي شگفت انگيز علمي مي توان نقاط ضعف موجود در حوزه فناوري و توليد علم را جبران نمود. تلاش هاي نوين بنياد ملي نخبگان و معاونت جديد التاسيس فناوري رياست جمهوري مويد تلاش مضاعف نيروهاي بومي و ملي در استقلال علمي و توليد علم است. چشم انداز جهش علمي کشور در يک دهه اخير بيانگر توانايي ايران در صدور علم و توليد دستاوردهاي ناشي از آن است که توانايي علمي ايران را در ابعاد جهاني رونمايي مي نمايد.

پي نوشت ها :

1-    راسل، برتراند، مسائل فلسفه،ترجمه : منوچهر بزرگمهر، انتشارات خوارزمي، تهران  1347.

2-    بيانات مقام معظم رهبري در ديدار بادانشجويان دانشگاه شيراز، 14/۰۲/1387

3-     بيانات مقام معظم رهبري در ديدار با دانشجويان دانشگاه کردستان،۱۳۸۸/۰۲/۲۷

4-     بيانات مقام معظم رهبري در ديدار وزيرعلوم و استادان دانشگاه تهران‌،۱۳۸۸/۱۱/۱۳

5-    بيانات در ديدار اساتيد دانشگاه‌ها، ۱۳۸۸/۰۶/۰۸