سایت بصیرت، گروه فرهنگی/ رسانه ملی به عنوان نماینده مردم اهتمام ویژه‎ای به پخش برنامه‎ها و رویدادهای دینی دارد. که سرمنشاء آن تقاضای مخاطبینی است که به دلایل زمانی یا مکانی به این برنامه‌ها دسترسی مستقیم ندارند و طبیعتا جهت از دست ندادن این برنامه ها از صدا و سیما تقاضای پوشش آن را به خصوص به صورت زنده و مستقیم دارند.

رویدادهایی مانند دعای عرفه، عزاداری ایام محرم، فاطمیه و شبهای احیاء، رمضان و... از جمله این برنامه‌هاست به ویژه هنگامی که یکی از وعاظ یا مادحین محبوب هدایت آن را بر عهده دارد. این موضوع هم اینک به صورت یک سیره معمول در آمده است.

اما پخش این برنامه‌ها که خود ذاتاً نوعی رسانه سنتی در رسانه‌ای مدرن دارای چه محاسن و معایبی است؟ آیا امکان تلفیق دو رسانه در یکدیگر وجود دارد؟ آیا این روش باعث تقویت رویدادهای دینی است و یا برعکس باعث تضعیف آنهاست که در این صورت در حال تضعیف یک رسانه سنتی با رسانه‌های مدرن هستیم.

این سوالها فقط بخشی از سوالات مهمی است که پژوهشگران رسانه باید مورد تدقیق و مطالعه جدی قرار دهند چرا که همان طور که ذکر شد پاسخ این سوالات برای سرنوشت رسانه‌های سنتی مانند منبرها و محافل دینی که در قرون گذشته در گسترش و اشاعه دینداری در میان توده‌های مردم نقش کلیدی بازی کرده است را تعیین می کند.

مقام معظم رهبری نیز به کرات به اهمیت منبرها و محافل دینی به عنوان رسانه ای ویژه و تأثیرگذار تأکید کرده است: "من به منبر خیلی عقیده دارم. امروز اینترنت، ماهواره، تلویزیون و ابزارهای گوناگون ارتباطی فراوان هست، اما هیچ‌کدام از اینها منبر نیست؛ منبر یعنی روبه‌رو و نفس‌به‌نفس حرف زدن؛ این یک تأثیر مشخص و ممتازی دارد که در هیچ‌کدام از شیوه‌های دیگر، این تأثیر وجود ندارد. این را باید نگه داشت؛ چیز باارزشی است؛ منتها بایستی آن را هنرمندانه ادا کرد تا بتواند اثر ببخشد". (بیانات در دیدار روحانیان و مبلغان در آستانه‌ ماه محرم ۵/۱۱/۱۳۸۴)

آنچنان که مشاهده می کنید مقام معظم رهبری منبر را از منظر تأثیرگذاری به عنوان شیوه‌ای منحصر به فرد از سایر شیوه‌های که مبتنی بر ابزارهای مدرن است متمایز می کند.

 در نمونه‌ای دیگر از بیانات مقام معظم رهبری به صراحت پیرامون منحصر به فرد بودن رویدادها تأکید می‌کنند: "این منبرها یکی از آن وسایل منحصربه‌فرد است؛ این مجالس روضه‌خوانی همین‌جور؛ این هیئات مذهبی همین‌جور. اگر محتوا و مضمون منبرهای ما، مدّاحیهای ما، هیئتهای ما، نوحه‌خوانیهای ما، محتوا و مضمون شایسته‌ای باشد، هیچ وسیله‌ای نمی‌تواند با آنها مواجهه و مقابله بکند، یعنی کاملاً منحصربه‌فرد است؛ ببینید، فرصت، این است؛ این فرصت را نباید ضایع کرد؛ این امکان را نباید از دست داد. (بیانات در دیدار جمعی از مداحان اهل بیت ^{علیهم‌السلام} 31/01/1393)

تأکید مقام معظم رهبری بر منحصر به فرد بودن این رسانه در شرایطی که غلبه فضای مجازی و رسانه‌های نوین به رسانه سنتی منبر و رویدادهای دینی به غالب اذهان متصور می‌شود و تأکید ایشان به ضایع نکردن این فرصت حتی در محتوای خود این رسانه، ما را به اولویت بررسی دقیق‌تر ارتباط رسانه‌های نوین و منابر و هیئات جهت جلوگیری از آسیبهای احتمالی بیشتر ترغیب می نماید.

این اولویت از آنجا نشأت می‌گیرد که گستردگی رسانه‌های نوین و تأثیرگذاری خاص آن ضریب تأثیرات مخرب را به این رسانه‌ها�� منحصر به فرد سنتی بیشتر می‌کند. به طوریکه سستی و غفلت در شناسایی آن جبران مافات را سخت و در برخی مو��رد غیرممکن می‌سازد. در حال حاضر بسیاری از مجالس و رویدادهای دینی با حمایت رسانه ملی به صورت زنده در حال پخش برای مخاطبین است و در تلقی ابتدایی چنین می‌نماید که این روش در حال تقویت این مناسک و رویدادهاست. چه اینکه اگر این روش در حال تضعیف رسانه سنتی منبر باشد با شرایطی روبرو هستیم که امکان جایگزینی رسانه دیگر با این عمق تأثیرگذاری را نداریم.

از مطالب گذشته درصدد این نیستیم که چنین القاء شود که این برنامه‌ها مفید نیستند و رسانه ملی لزوما  نباید این برنامه‌ها را پوشش دهد، بدیهی است در شرایطی که جامعه مدرن و انسان ملفوف و به انواع و اقسام رسانه، از پیامهای دریافتی درک درستی ندارد رسانه ملی به درستی با پخش این نوع مراسم‌های دینی ذهن انسان روزمره را با معنویات آشنا کرده و به نوعی او را در متن آیینهای مذهبی شریک نموده است لذا این دقتهای پژوهشی باید به این سمت هدایت شود که ارتباط موجود را بهینه کند و از گسستن آن جلوگیری کند و آفت های احتمالی را بزداید.

به نظر می‌رسد هر دست آورد جدیدی در حوزه ارتباط با مخاطب در رسانه ملی ما که مهمترین رسانه دینمداری است که مشقات دین باور نمودن مخاطب را یک تنه به دوش می‌کشد دارای آفاتی نیز خواهد بود ولی نوع برخورد با این آفات نباید فرسایشی و غیرفنی باشد که منجر به گسسته شدن ارتباط و نابودی زحمات شود.

هدف از این مطلب این است که در صورت امکان شرایطی محیا شود که اذهان به آفات احتمالی پخش این برنامه‌ها حساس شود و به مرور بتوانیم این آفات را رفع کنیم و با بحث و تبادل نظر بیشتر در این رابطه به نتیجه‌ای بهتر با هزینه‌ای کمتر دست یابیم. هزینه‌ای که شاید از بعد معنوی غیر قابل جبران باشد.

خصوصیات ساختاری این برنامه‌ها

با بررسی این نوع برنامه‌های پخش زنده که در مناسبتهای ویژه‌ای مانند ماه مبارک رمضان، ماه محرم الحرام و ایام فاطمیه(س)  از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است می‌توان به چند ویژگی مشترک ساختاری اشاره کرد:

1-    گروه هدف آن غالبا متدینین است.

اولین اصل رسانه، در تولید برنامه‌ها تعیین گروه هدف است. رسانه ملی به دلیل تقاضای مخاطب متدین و علاقمند به این رویدادها این برنامه‌ها را پوشش می‌دهد لذا گروه هدف این برنامه‌ها به طور غالب متدینین و افرادی هستندکه اگرچه در حال حاضر به عنوان مخاطب پی‌گیر این برنامه است ولی در جای دیگر خود یکی از عناصر شکل گیری چنین رویدادی نیز هست. که در محله، مسجد، مدرسه، منزل دانشگاه و... صورت می‌گیرد. از همین جهت است که تولیدکنندگان این برنامه‌ها تلاش می‌کنند برنامه را آنچنان که در حال رویدادن است منعکس نمایند که خود باعث برخی اختلالات است که در بخش دوم مقاله به آن اشاره خواهد شد. به دیگر بیان این برنامه ها در بهترین حالت درصدد تحکیم دینداری در میان دین باوران است و نمی‌توان از این برنامه ها انتظار گسترش دینداری در میان مردم داشت.

در مورد مخاطب دیندار نیز تنها در صورتی که اینگونه برنامه‌ها باعث تعمیق دینداری وی شود برنامه دارای توجیه عقلانی و شرعی است. لذا این برنامه‌ها با نظر به این ویژگی برای غیرمتدینین قابل استفاده نیست و برای متدینین نیز در صورت تعمیق اعتقادات دارای رجحان شرعی برای تولید آن است.

2-    رسیدن به اغنای معنوی در مخاطب

قالب این برنامه ها در راستای افزایش شور دینی هستند (که مورد تأیید دین نیز هست). توجه به این نکته مهم است که برخی از واکنشهای انسان در حالی که به شور معنوی دست پیدا می‌کند در حس و حال همان فضای فیزیکی مناسک دینی قابل توجیه است و در غیر آن حتی ممکن است اثر عکس داشته باشد. تصور کردن فردی در حال گریه شدید به گونه‌ای که فرزند خود را از دست داده در یک آن بدون اینکه ما با شخصیت آن فرد آشنا نیستیم در بسیاری موارد مورد تضعیف آن حس و حال می‌شود که طبیعتاً مانع این شور دینی در مخاطب است که در بخش دوم این مقاله بیشتر به آن خواهیم پرداخت. سوال اینجاست آیا حس و حال یک مجلس و مراسم دینی را می‌توان با تلویزیون درون خانه‌‌ها برد؟

3-    یادآوری و ذکر نکات دیتی که ذاتاً ملازم با تکراری بودن است.

آنچه در بسیاری از این برنامه‌ها برای مخاطب دیندار مطرح می‌شود جنبه یادآوری دارد چه آنه خاصیت موعظه و روضه خوانی مناسبتی و ادعیه همین است به عنوان مثال دعای عرفه هر سال تکرار می شود و بسیاری از روضه های ماه محرم نیز از همین دست است.  البته بخشی از آن برنامه‌ها که بیشتر به سخنان و مواعظ خطبا بر می‌گردد شاید برای افرادی اند تازه باشد. آنچه مورد نظر این است که این گونه تکرارها در رسانه ملی از جذابیت برنامه ها نمی‌کاهد؟