متن پر حاشیه

1- در پیوست چهارم توافق و در ماده ششم بخش کمیسیون مشترک، جمهوری اسلامی رسماً پذیرفته است دستورالعمل INFCIRC/254 را اجرا خواهد کرد. این دستورالعمل، شامل محدودیت‌های صادراتی و فهرست اقلامی است که توسط باشگاه تولیدکننده صنعت هسته‌ای (nuclear supply group) تهیه‌شده است. عمدتاً این موارد فراتر از مفاد پروتکل الحاقی است. بر این اساس فهرستی طولانی و مفصل شامل مواد، تجهیزات و فناوری‌ها برای کنترل صادرات به کشورهای مختلف تهیه‌شده است. براساس برجام، ایران توافق کرده است زیر چتر نظارت کنترل صادرات گروه NSG قرار گیرد و واردات و صادرات همه مواد، تجهیزات و تکنولوژی‌هایی که در لیست کنترلی این گروه آمده است باید کنترل شود. بر این اساس ایران موظف است واردات هر یک از این اقلام را گزارش کند تا اطمینان حاصل شود برای اهداف هسته‌ای به کار نرفته است. این امر باعث می‌شود آژانس به بهانه کاربرد دوگانه این اقلام بتواند همواره ادعاها و اتهامات جدیدی علیه ایران مطرح کند.

- نکته قابل‌ملاحظه آن است که براساس پذیرش دستورالعمل INFCIRC/254، تمام اطلاعات فروشنده این اقلام شامل آدرس، تلفن، ایمیل و نیز واردکننده و کاربر نهایی، باید گزارش شود و فراتر از آن کشور صادرکننده باید کاربر نهایی را شناسایی کرده و راستی‌آزمایی کند. کل این فرآیند باید قبل از صادرات طی شود.

- تاکنون ایران موظف بوده است مواد و تجهیزات مربوط به صنعت هسته‌ای را به آژانس گزارش کند، از این ‌پس براساس برجام، ایران مجبور است دسترسی به تمام اماکنی که مواد موردنظر باشگاه NSG به آن وارد شده است را نیز فراهم کند. قابل ذکر است این اقلام در کل صنایع کشور کاربرد دارند. موادی نظیر دوربین‌های سرعت ‌بالا، نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای صنعتی، پمپ‌های تخلیه، انواع فلزاتی نظیر آلومینیوم و فولاد علاوه بر صنایع عادی، در صنایع نظامی نیز کاربرد داشته و طبعاً دسترسی به اماکن نظامی نیز باید میسر شود.

مسأله تحریم‌ها

۲- مطابق ماده ۱۴ مقدمه برجام، تمام 7 قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل درباره برنامه هسته‌ای ایران لغو و قطعنامه جدیدی وضع خواهد شد.

- متأسفانه به‌رغم تعهد به لغو تحریم‌های مرتبط به برنامه هسته‌ای، برخی تحریم‌های نظامی که قاعدتاً باید بر این اساس لغو می‌شد، لغو نشده است. تنها اجرای تحریم‌های سازمان ملل که مربوط به موارد مجاز در نظر گرفته شده در برجام است، لغو شده است. به عبارت بهتر حتی تمام تحریم‌های هسته‌ای شورای امنیت نیز لغو نشده و در پیش‌نویس قطعنامه شورای امنیت بارها به مفاد قطعنامه‌های به ظاهر لغو شده نیز ارجاع شده است.

- مساله دیگر آن است که تاکنون جمهوری اسلامی این قطعنامه‌ها را نامشروع می‌دانست و از اجرای آن خودداری می‌کرد ولی از این‌ پس مجبور به اجرای مفاد این قطعنامه‌هاست چراکه در صورت عدم تمکین برخلاف برجام عمل کرده است.

- محدودیت خریدوفروش تسلیحاتی به مدت ۵ سال و محدودیت موشک‌های بالستیک که قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را دارند تا 8 سال وجود دارد.

۳- براساس ماده ۱۹ برجام، بعد از انجام تعهدات ایران و راستی‌آزمایی آژانس اجرای تحریم‌های اتحادیه اروپایی متوقف خواهد شد (این به معنی تعلیق این تحریم‌هاست و نه لغو آنها). اتحادیه اروپایی براساس برجام آیین‌نامه‌های اجرایی تحریم‌ها را لغو ولی اصل قوانین تحریمی خود را حفظ خواهد کرد. از 4 مورد تحریمی اروپا، 3 مورد هسته‌ای  و یک مورد غیرهسته‌ای (حقوق بشری) است؛ لذا برخی تحریم‌های اتحادیه اروپایی هیچگاه لغو نخواهد شد. نکته مهم آن است که برخی از تحریم‌های اروپا پس از 8 سال لغو خواهد شد و این تحریم‌ها پس از راستی‌آزمایی آژانس تعلیق خواهند شد.

۴- شروع تعلیق تحریم‌ها منوط به گزارش آژانس درباره ابعاد نظامی احتمالی (PMD) ایران در نهایت تا ۲۳ آذر ۱۳۹۴ است. پس از گزارش آژانس، غرب برخی تحریم‌ها را تعلیق خواهد کرد. (ماده ۱۹)

۵- براساس ماده ۲۱ برجام، تعلیق تحریم‌های آمریکا پس از راستی‌آزمایی آژانس براساس درخواست رئیس‌جمهوری آمریکا به کنگره مبنی بر تعلیق تحریم‌ها، آغاز می‌شود. درصورتی‌ که رئیس‌جمهوری آمریکا یا کنگره این کشور از این کار استنکاف نمایند تحریم‌ها تعلیق نخواهند شد.

۶- براساس ماده ۲۶ برجام، آمریکا هیچ تعهد جدی مبنی بر لغو تحریم‌ها به ایران نداده است و همه مسائل موکول به روابط حقوق داخلی دولت و کنگره این کشور شده است. نهایت اقدام آمریکا، تلاش این کشور در جهت اجرای برجام است. در توافق در این راستا آمده است:

«ایالات‌متحده، با حسن‌نیت، نهایت تلاش خود را برای دوام برجام و پیشگیری از ایجاد تداخل در تحقق متمتع شدن ایران از لغو تحریم‌های مشخص‌شده در پیوست 2 به عمل خواهد آورد. دولت ایالات‌متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس‌جمهور و کنگره، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌های مشخص‌شده در پیوست ۲ که اعمال آنها را وفق این برجام متوقف کرده است، خودداری می‏نماید؛ فارغ از فرآیند حل‌وفصل اختلافات پیش‌بینی‌شده در این برجام. دولت ایالات‌متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس‌جمهور و کنگره، از اعمال تحریم‌های جدید مرتبط با هسته‌ای خودداری خواهد کرد.»

۷- درصورتی‌که قانونی برخلاف برجام در ایالات‌متحده یا کشورهای اتحادیه اروپایی وجود داشته باشد، این قوانین معتبر هستند. به عبارت بهتر قوانین داخلی این کشورها بر برجام غلبه دارد. (ماده ۲۵ برجام)

نکات برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)

مقدمه و مفاد عمومی

۸- براساس ماده یک مقدمه برجام، تعهدات طرفین هرچند گام‌به‌گام است، اما به شکل همزمان نیست و در اکثر موارد انجام تعهدات 1+5 منوط به اقدامات اولیه توسط جمهوری اسلامی است.

۹- براساس ماده ۴ مقدمه برجام، انجام کامل این توافق باعث اثبات صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای خواهد شد که این امر ۲۵ سال به طول خواهد انجامید. در واقع در صورت عدم انجام برجام به شکل کامل، صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران محرز نشده و ایران به‌عنوان کشور دارای انحراف در برنامه هسته‌ای معرفی می‌شود.

۱۰- براساس ماده ۱۰ مقدمه برجام، قضاوت موفقیت اجرای برجام با آژانس و در نهایت شورای حکامی است که کشورهای غربی در آن اکثریت داشته و جمهوری اسلامی عضو آن نیست.

۱۱- براساس ماده ۴ مقدمه، اجرای برجام به شکل کامل (اجرای  محدودیت‌های درازمدت آن) در نهایت باعث می‌شود ایران از حق مسلم خود یعنی استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی برخوردار شود. (این حق براساس ان‌پی‌تی برای کشورهای عضو مفروض گرفته‌شده است؛ درحالی‌که ایران پس از راستی‌آزمایی‌های گسترده و بعد از ربع قرن به این حق خواهد رسید) به عبارت روشن‌تر حق غنی‌سازی و استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی پس از ۲۵ سال و پس از طی شرایط بسیار محقق خواهد شد.

۱۲- براساس ماده ۵ مقدمه توافق، نتیجه انجام تعهدات در نظر گرفته‌شده برای ایران در برجام، باعث تعلیق یا لغو تحریم‌هاست و نه حصول به این توافق. به عبارت بهتر تعلیق تحریم‌ها منوط به انجام  تعهدات ایران است.

۱۳- براساس ماده ۹ توافق، «کمیسیون مشترک» در نظر گرفته‌شده در برجام اختیارات گسترده‌ای داشته و در بسیاری موارد تصمیم‌گیری درباره برنامه و سرنوشت آن موکول به تصمیم «کمیسیون مشترک» است که هرچند ایران عضو آن است ولی اکثریت اعضای این کمیسیون از کشورهای غربی هستند و می‌توانند منویات خود را تحمیل کنند. این مساله می‌تواند استقلال کشور را در مواردی نقض کند.

۱۴- براساس ماده ۱۰ مقدمه توافق، نتیجه اجرای برجام، باقی‌ماندن پرونده جمهوری اسلامی، در شورای حکام آژانس برای مدت نامعلوم است؛ درحالی‌که از ابتدا بنای مذاکرات عادی شدن پرونده بود. با اجرای برجام، پرونده جمهوری اسلامی برای سال‌ها در شورای حکام مفتوح خواهد بود چراکه گزارش‌های آژانس قهراً به این نهادها ارسال می‌شود و وضعیت نهایی برای این گزارش‌ها و اقدامات آژانس پیش‌بینی‌ نشده است.

۱۵- براساس ماده ۱۱ مقدمه توافق، در متن توافق ذکرشده است که شرایط برجام، نباید باعث ایجاد رویه برای سایر کشورها و ایجاد محدودیت در شرایط برابر برای آنها شود. به عبارت روشن ایران تبدیل به بزرگ‌ترین استثنای تاریخ آژانس شده است که این امر خود از خطوط قرمز نظام بود.

غنی‌‏سازی، تحقیق و توسعه غنی‏‌سازی، ذخایر

۱۶- براساس ماده یک توافق، انبار کردن تمام تجهیزات مربوط به غنی‌سازی شامل پمپ‌ها، لوله‌ها و... براساس توافق، درحالی‌ که خود سانتریفیوژها انبار شده است، محدودیتی غیرمعمول است.

۱۷- نظارت آژانس بر قطعه‌سازی مطابق توافق، اقدامی فراپروتکلی است.

۱۸- معیاری برای نظارت آژانس بر مسائل فراپروتکلی وجود ندارد و این امر باعث می‌شود بازرسان به شکل سلیقه‌ای عمل کنند.

۱۹- پروتکل الحاقی NPT  هیچ محدودیت زمانی برای برنامه‌های کشورها در نظر نمی‌گیرد و تنها برنامه 10 ساله کشورها را مطالبه می‌کند، لذا تمام محدودیت‌های زمانی برجام، فراپروتکلی است.

۲۰- براساس ماده ۳ توافق، اقدامات تحقیق و توسعه کشور نباید باعث انباشت اورانیوم شود. این محدودیت 10 ساله است. به عبارت بهتر خروجی تحقیق و توسعه کشور باید مجدداً رقیق یا صادر ‌شده و در حد ۳۰۰کیلوگرم مجاز قرار گیرد.

۲۱- چرخیدن صرف سانتریفیوژ با توجه به عبور علمی و عملی کشور از  این مرحله و دستیابی به فناوری آن، هیچ فایده‌ای ندارد و تنها تزریق مواد هسته‌ای برای تست سانتریفیوژها، در این مرحله ارزشمند است که متأسفانه این امر در سایت‌های غیر از نطنز، ممنوع شده است.

۲۲- براساس ماده ۳ توافق، ایران متعهد شده است غنی‌سازی به شیوه‌های غیر از سانتریفیوژ را کاملاً متوقف کرده و به آن مبادرت نکند. کل برنامه هسته‌ای ایران بر غنی‌سازی سانتریفیوژ متمرکز خواهد شد و به‌عنوان‌مثال، غنی‌سازی لیزری ممنوع شده است.

۲۳- براساس ماده ۴ توافق، از این ‌پس تا 8 سال هیچ سانتریفیوژی در کشور ساخته و نصب نمی‌شود جز برای جایگزینی سانتریفیوژهای از کار افتاده.

۲۴- براساس ماده ۴ توافق، ایران تولید دستگاه‌های سانتریفیوژ پیشرفته را صرفاً برای فعالیت‌های مشخص‌شده در برجام صورت خواهد داد. از پایان سال هشتم، ایران آغاز به ساخت تعداد مورد توافقی از دستگاه‌های سانتریفیوژ IR-6 و IR-8 بدون روتور کرده و تمام دستگاه‌های تولیدشده را در نطنز، تا زمانی که براساس برنامه بلندمدت ایران موردنیاز واقع شوند، تحت نظارت مستمر آژانس انبار خواهد کرد. نکته مهم آن است که سانتریفیوژ بدون روتور عملاً هیچ کارکردی نخواهد داشت و تعداد این سانتریفیوژها نیز باید مورد توافق اعضای 1+5 باشد. سانتریفیوژ بدون روتور مانند خودروی بدون موتور است.

۲۵- براساس ماده ۵ توافق، تأسیسات فردو به یک مرکز هسته‌ای، فیزیک و فناوری تبدیل خواهد شد.

۲۶-براساس ماده ۶ توافق،  ۱۰۴۴ ماشین IR1 در قالب 6 آبشار در یک بخش در تأسیسات فردو باقی خواهد ماند. 2 عدد از این آبشارها به همراه زیرساخت‌های مربوط بدون اورانیوم به چرخش ادامه خواهد داد. 4 آبشار دیگر به همراه همه‏ زیرساخت‏های مربوط به‌صورت ساکن باقی خواهند ماند. همه سانتریفیوژهای دیگر و زیرساخت‏های مرتبط با غنی‌سازی جمع‌آوری و تحت نظارت مستمر آژانس  انبار خواهد شد.

نکته مهم آن است که چرخش سانتریفیوژها بدون غنی‌سازی هیچ ارزش فنی ندارد، اگر این چرخش با هدف تحقیق و توسعه باشد نیز در توافق منع شده است که خود این مساله جای سوال دارد.

۲۷- از میزان ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم مورد نظر براساس توافق، حدود ۲۰۰ کیلوگرم درون دستگاه‌ها و سانتریفیوژها به‌صورت ته‌نشین وجود دارد که این مقدار نیز طبق رویه آژانس همواره محاسبه می‌شود. به عبارت بهتر ایران تنها می‌تواند در عمل ۱۰۰ کیلوگرم اورانیوم 67/3 درصد داشته باشد.

۲۸- براساس ماده ۷ توافق، سوخت موردنیاز رآکتور تحقیقاتی تهران نیز پس از اتمام سوخت فعلی باید از خارج خریداری شود و ایران حق تولید سوخت این رآکتور را نیز نخواهد داشت.

۲۹- براساس ماده ۸ توافق، ایران مبادرت به بازطراحی و بازسازی یک رآکتور تحقیقاتی آب‌سنگین مدرنیزه شده در اراک براساس طراحی اولیه موردتوافق و در قالب یک همکاری بین‌المللی که طراحی نهایی آن را نیز تصدیق خواهد کرد، می‌کند.

نکته مهم آن است که منظور از مدرنیزه کردن رآکتور لزوماً پیشرفته شدن آن نیست بلکه تغییر ماهیت آب‌سنگین این رآکتور است. توضیح آنکه مزیت مهم رآکتور آب‌سنگین، استفاده از اورانیوم طبیعی است. جمهوری اسلامی ایران زمانی مبادرت به ساخت رآکتور اراک کرد که جامعه بین‌المللی از فروش اورانیوم به ایران سر باز زده و از سوی دیگر پیشرفت‌های غنی‌سازی کشور کند بود؛ لذا به‌عنوان راهی میانبر اقدام به ساخت این رآکتور کرد. براساس توافق، بازطراحی رآکتور باعث می‌شود دیگر به اورانیوم طبیعی نیاز نداشته باشد و برای فعالیت عملاً نیازمند اورانیوم غنی‌شده است. این امر در عمل، فلسفه تولید و ساخت رآکتور اراک را زیر سوال خواهد برد، ظرفیت این رآکتور نیز به نصف تقلیل پیدا خواهد کرد.

۳۰- براساس ماده ۸ توافق، سوخت موردنیاز رآکتور اراک از خارج تأمین می‌شود و سوخت مصرفی آن به شکل مادام‌العمر به خارج منتقل می‌شود.

۳۱- براساس ماده ۹ توافق، جمهوری اسلامی پذیرفته است به مدت ۱۵ سال رآکتور آب‌سنگین تولید نکند. همه اقدامات مرتبط به آب‌سنگین در کشور به شکل مادام‌العمر متوقف می‌شود. آب‌سنگین موجود نیز باید به بازار بین‌المللی فروخته شود. به این ترتیب بخش عمده‌ای از متخصصان این امر که از سرمایه‌های کشور محسوب می‌شوند، عملاً کارآیی خود را از دست خواهند داد.

۳۲- براساس ماده ۱۲ توافق، بازفرآوری جمهوری اسلامی جز در مصارف پزشکی  برای ۱۵ سال ممنوع شده است.

شفاف‌سازی و اعتمادسازی

۳۳- واژه شفافیت در هیچ‌یک از اسناد آژانس ذکر نشده است و تمام مطالبات کشورهای 1+5 از ایران درباره شفاف‌سازی باعث می‌شود آژانس و بازرسان آن به شکل سلیقه‌ای آن را تفسیر و بر آن اساس با ایران رفتار کنند.

۳۴- ماده ۱۳ توافق از ایران می‌خواهد پروتکل الحاقی را براساس ماده (b)۱۷پروتکل الحاقی، اجرا کند و بعد از 8 سال آن را از تصویب مجلس بگذراند. تعیین زمان برای تصویب پروتکل برخلاف عرف بین‌المللی اجرای معاهدات است. نکته مهم آن است که در زمان اجرای داوطلبانه و موقت، پروتکل باید به شکل کامل اجرا شود.

۳۵- براساس ماده ۱۴ توافق، ایران باید مشکلات گذشته و حال خود را با آژانس حل کند. عبارت مشکلات حال، جدید بوده و حتی در گزارش‌های فعلی آمانو نیز از این عبارت استفاده ‌نشده است. عبارت مشکلات گذشته و حال از عبارت «ابعاد احتمالی نظامی» نیز به نوعی بدتر است چراکه آژانس تنها PMD  را به رسمیت می‌شناسد و وضع اصطلاح جدید می‌تواند مشکلاتی به وجود آورد، چراکه جمهوری اسلامی باید نقشه راهی را اجرا کند که «مشکلات فعلی» آن روشن نبوده و ابهام دارد.

۳۶- درباره گزارش‌های آژانس پیرامون «نقشه راه برای رفع ابهام از مسائل مورد اختلاف حال و گذشته»، نحوه بسته شدن پرونده و مسیر اجرایی آن مشخص نشده است. به عبارت بهتر مکانیسم عملکرد شورای حکام پس از گزارش‌های آژانس جهت عادی شدن پرونده ذکر نشده است که این امر برخورد سلیقه‌ای شورای حکام را در پی خواهد داشت و احتمالاً باعث می‌شود این نهاد به شکل کامل، صلح‌آمیز بودن برنامه‌ها را گزارش و تایید نکند. (ماده‌های ۱۴ و ۱۵ توافق)

۳۷- اقدامات شفافیت ساز ذکرشده در توافق کاملاً فراپروتکلی است، اقداماتی نظیر: «نظارت آژانس بر کنسانتره سنگ معدن اورانیوم تولیدی توسط ایران در همه کارخانه‌های تغلیظ سنگ معدن اورانیوم به مدت ۲۵ سال؛ نظارت و مراقبت درباره روتورها و غلاف‌های سانتریفیوژ به مدت ۲۰ سال؛ استفاده از فناوری‌های مدرن تایید شده و گواهی‌شده توسط آژانس از جمله دستگاه سنجش میزان غنی‌سازی به‌صورت مستقیم و مهروموم‌های الکترونیک و یک سازوکار قابل‌اتکا برای اطمینان از رفع سریع نگرانی‌های آژانس در زمینه دسترسی به مدت ۱۵ سال.  (ماده ۱۵ توافق)»

از سوی دیگر آژانس معیارهای مشخصی برای راستی‌آزمایی در این موارد نداشته و عملکرد سلیقه‌ای آن باعث تهدید منافع ملی خواهد شد.

تحریم‌ها

۳۸- براساس مواد ۱۹، ۲۰ و ۲۱ توافق، ایالات‌متحده اجرای تحریم‌ها را متوقف خواهد کرد و اصل قوانین تحریمی همچنان پابرجا خواهد بود. این امر درباره تحریم‌های اتحادیه اروپایی نیز صادق است. شروع تعلیق تحریم‌ها مبتنی بر اقدامات ایران بوده ولی نقطه نهایی برای لغو یا تعلیق کامل تحریم‌ها  در توافق مشخص نشده است.

۳۹- براساس ماده ۲۶ توافق، دولت ایالات‌متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس‌جمهور و کنگره، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌های مشخص‌شده خودداری می‏کند. این امر به معنای آن است که ترتیبات و مقررات داخلی آمریکا می‌تواند مانع اجرای  تعهدات این کشور شود. آمریکا در نهایت براساس متن توافق تنها تلاش خواهد کرد مشکلات احتمالی را حل‌وفصل کند ولی تعهدی در این راستا نپذیرفته است.

۴۰- براساس ماده ۲۶ توافق، اتحادیه اروپایی از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌هایی که اجرای آنها را براساس برجام تعلیق کرده است، خودداری می‌کند، اما درصورتی‌که کمیسیون مشترک در موارد اختلافی نظر دیگری داشته باشد این تحریم‌ها قابلیت بازگشت مجدد خواهد داشت.

۴۱- براساس ماده ۲۶ توافق، گروه 1+5 هیچ تحریم یا اقدام محدودیت‌ سازی را نسبت به افراد یا نهادها به دلیل مبادرت به فعالیت‌هایی که مشمول لغو تحریم‌های مندرج در این برجام شده است، اعمال نخواهند کرد مشروط بر اینکه این فعالیت‌ها با سایر قوانین و مقررات جاری گروه 1+5 منطبق باشد. در واقع درصورتی‌که به بهانه‌های غیرهسته‌ای تحریمی وضع‌شده باشد، این موارد عملاً نقض توافق از جانب 1+5 محسوب نشده و کشورهای مقابل می‌توانند چنین مقرراتی وضع کنند.

۴۲- در توافق صورت گرفته، زمانبندی مشخصی برای لغو یا تعلیق تحریم‌ها وجود دارد که نشان‌دهنده غیر دفعی بودن و زمان‌مند بودن تعلیق تحریم‌هاست. این امر مغایر خطوط قرمز نظام است. (ماده ۳۱)

۴۳- براساس ماده ۳۷ برجام، درصورتی ‌که اعضای 1+5 معتقد به نقض توافق از جانب ایران باشند باید نسبت به تداوم تعلیق تحریم‌ها در شورای امنیت رأی‌گیری به‌عمل‌ آورند. در صورت عدم تصویب تداوم لغو تحریم‌ها، عملاً قطعنامه‌های پیشین درباره ایران به شکل خودکار و اتوماتیک اعمال می‌شود. گفتنی است کشورهای مقابل در شورا حق وتو دارند و می‌توانند به‌راحتی نظر خود را اعمال کنند.

۴۴- در متن توافق، متأسفانه در مواردی تنها نظر جمهوری اسلامی ایران ذکر شده است و نه نظر جمعی توافق شده. در متن توافقی جمعی، عبارات باید به نحوی باشد که بیانگر اجماع همه طرف‌های درگیر در مذاکرات باشد. عملاً با بیان چنین عباراتی، 1+5 از انجام تعهدات شانه خالی کرده است. به‌عنوان‌مثال در توافق آمده است:

«ایران بیان داشته است که چنانچه تحریم‌های جزئی یا کلی مجدداً اعمال شوند، ایران این امر را به‌منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق این برجام قلمداد خواهد کرد. (ماده ۳۷)»

عبارت فوق به معنای عدم قبول 1+5 است.

برنامه اجرایی توافق

مطابق ماده ۳۴ توافق، ایران و گروه 1+5 تعهدات خود را براساس جدول زیر اجرا خواهند کرد:

1ـ روز نهایی شدن، تاریخی است که در آن مذاکرات میان گروه 1+5 و ایران جمع‌بندی شده(سه‌شنبه ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴)، و بی‌درنگ به دنبال آن، قطعنامه‌ای که برجام را تایید می‌کند به شورای امنیت سازمان ملل برای تصویب بدون تأخیر تسلیم خواهد شد.

2ـ روز توافق، 90 روز پس از تایید برجام توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد و پس از طی مراحل تصویب براساس سیستم حقوق داخلی کشورهاست. از این روز، اعضا آغاز به فراهم آوردن ترتیبات و تمهیدات لازم برای اجرای تعهدات خود وفق برجام خواهند کرد.

3ـ روز اجرا، زمانی است که در آن، همزمان با گزارش آژانس مبنی بر راستی‌آزمایی اجرای تعهدات مرتبط با هسته‌ای ایران، اتحادیه اروپایی و ایالات‌متحده برخی از تعهدات خود را آغاز و برخی تحریم‌ها تعلیق شود.

۴- روز انتقالی، 8 سال پس از روز توافق خواهد بود، همچنین درصورتی ‌که آژانس گزارشی کامل دال بر اینکه تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح‌آمیز باقی‌مانده است، صادر کند، این تاریخ ممکن است زودتر محقق شود. در آن روز، اتحادیه اروپایی و ایالات‌متحده برخی دیگر از تعهدات خود را انجام داده و ایران، منطبق با اختیارات قانونی رئیس‌جمهور و مجلس، تصویب پروتکل الحاقی را تصویب خواهد کرد.

نکته مهم آن است که عملاً صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای تا تاریخ گزارش آژانس - و در صورت عدم صدور جمع‌‌بندی  نهایی این نهاد- اثبات نخواهد شد.

۵- روز خاتمه، 10 سال از زمان روز توافق خواهد بود. در این روز، قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد که برجام را تایید کرده، خاتمه می‌یابد،  مشروط به اینکه مفاد قطعنامه‌های قبلی بازگردانده نشده باشد.

همچنین در آن روز، برخی دیگر از تعهدات اتحادیه اروپایی به انجام می‌رسد.

ساز و کار حل ‌و فصل اختلافات

براساس ماده‌های ۳۶ و ۳۷ برجام، چنانچه ایران یا گروه 1+5 معتقد باشند طرف مقابل تعهدات خود را رعایت نکرده است، می‌توانند موضوع را به‌منظور حل‌وفصل به «کمیسیون مشترک» ارجاع کنند. کمیسیون مشترک ۱۵ روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود.  متعاقب بررسی کمیسیون مشترک، چنانچه هر عضو معتقد باشد موضوع فیصله نیافته است، می‌تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. وزیران ۱۵ روز فرصت خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود.

پس از بررسی کمیسیون مشترک – همزمان با (یا به‌جای) بررسی در سطح وزیران – خواه عضو شاکی یا عضوی که اجرای تکالیفش موضوع بوده است می‌تواند درخواست کند موضوع توسط یک هیات مشورتی که متشکل از 3 عضو خواهد بود (یکی از سوی هر یک از طرف‌های درگیر در اختلاف و طرف سوم مستقل) بررسی شود. هیات مشورتی می‌بایست نظریه غیرالزام‌آوری را در خصوص موضوع ظرف ۱۵ روز ارائه کند.

چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» است، آنگاه آن‌طرف می‌تواند موضوع فیصله نیافته را به‌عنوان مبنای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده یا به‌ شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ کند!

نکته مهم آن است که قاضی نهایی حل‌وفصل اختلاف احتمالی شورای امنیت سازمان ملل است که طرف مقابل جمهوری اسلامی، در آن با حق وتو عضویت دارد. این امر بدین معناست که در نهایت هیچ‌یک از موارد اختلافی به سود جمهوری اسلامی حل نخواهد شد و قدرت‌های بزرگ براساس منافع خود اختلافات احتمالی را تفسیر و حکم صادر خواهند کرد؛ به عبارت بهتر قاضی و شاکی در این فرآیند یک‌طرف ماجراست و طبعاً در چنین شرایطی احقاق حق ایران ممکن نیست.

پیوست اول

۴۵- براساس ماده ۲ پیوست اول، رآکتور اراک بازطراحی می‌شود که این امر به معنای تغییر ماهیت آن است. شیوه بازطراحی نیز باید به تایید «کمیسیون مشترک» برسد. قدرت رآکتور آب‌سنگین اراک از ۴۰ به ۲۰ مگاوات کاهش ‌یافته است. گفتنی است این رآکتور عملاً دیگر آب‌سنگین نیست.  از سوی دیگر قلب رآکتور کاملاً تغییر می‌یابد و قلب فعلی با بتن پر خواهد شد! (براساس ماده ۳ پیوست اول) این اقدام به معنای دفن کردن سال‌ها تلاش و فعالیت دانشمندان هسته‌ای و غیرهسته‌ای مرتبط، جهت ساخت چنین رآکتوری است. در تمام فرآیند تبدیل رآکتور اراک آژانس اقدام به نظارت خواهد کرد.

- در صورت اراده  ایران برای بازگشت به روند قبل از اجرای توافق، حداقل 8 سال زمان نیاز خواهد بود.

- این اقدامات کاملاً فراتر از پروتکل  الحاقی است.

۴۶- براساس توافق تست‌های مخرب و غیرمخرب این سوخت‌ها از جمله تست‌های بعد از تابش‌دهی توسط یکی از کشورهای مشارکت‌کننده در خارج از ایران انجام خواهد گرفت. این امر به معنای عدم انتقال تکنولوژی به کشور است، درواقع تمام مراحل و مواد موردنیاز اراک از خارج تأمین‌شده و ایران دخالتی در آن ندارد. (براساس ماده ۹ پیوست اول)

۴۷- تمام سوخت مصرف‌شده رآکتور مدرن اراک، صرفنظر از محل تهیه آنها، در تمام طول عمر رآکتور، به خارج از ایران به محلی مشخص در یکی از کشورهای 1+5 یا یک کشور ثالث ارسال خواهد شد. (براساس ماده ۱۱ پیوست اول)

۴۸- صدور تمام آب‌سنگین تولیدشده و عدم تولید این ماده، امری فراتر از پروتکل است.

۴۹- هر نوع فعالیت بازفرآوری و تحقیق و توسعه در این باره به مدت ۱۵ سال ممنوع است. (مواد ۱۲ تا ۱۵ پیوست اول)

۵۰- براساس ماده ۱۸ پیوست اول، ایران به مدت ۱۵سال، هیچ تأسیساتی که قادر به جداسازی پلوتونیوم، اورانیوم و نپتونیوم از سوخت‌های مصرف‌شده یا نمونه‌های شکافت‌پذیر باشد، تکمیل، احداث یا خریداری نخواهد کرد به جز مواردی که برای تولید رادیو ایزوتوپ برای مقاصد پزشکی و صنعتی کاربرد دارد.

۵1- براساس ماده ۲۱ پیوست اول،  ایران به مدت ۱۵سال فقط سلول‌های داغ (شامل یک یا چند سلول به هم متصل)، سلول‌های حفاظ‌دار یا گلاوباکس‌های حفاظ‌داری را ‌توسعه، تأمین، ساخت یا راهبری خواهد کرد که ابعاد آن کمتر از ۶ مترمکعب باشد.

۵۲- براساس ماده ۲۴ پیوست اول، برای ۱۵ سال، ایران درگیر تولید یا دستیابی به فلز پلوتونیوم یا اورانیوم یا آلیاژ آنها یا تحقیقاتی در خصوص متالوژی پلوتونیوم یا اورانیوم (یا آلیاژ آنها) یا قالب‌گیری، فرم‌دهی یا ماشین‌کاری فلز پلوتونیوم یا اورانیوم نخواهد شد.
- این امر می‌تواند دانش مهندسی کشور را مختل کرده و آژانس درباره تمام مراکز مهندسی کشور که با فلزات و متالوژی ارتباط دارد تقاضای بازرسی نماید. با توجه به تجربه سال‌های گذشته آژانس و اتهامات این نهاد علیه کشور این مساله نگران‌کننده است.

۵۳- براساس ماده ۲۸ پیوست اول، ایران سطح غنی‌سازی خود را به مدت ۱۵ سال در حد 67/3درصد حفظ خواهد کرد، عدم اجازه برای غنی‌سازی فراتر از 67/3 درصد باعث می‌شود حتی نتوانیم سوخت موردنیاز نیروگاه بوشهر را که سوختی حدود ۵درصد نیاز دارد در داخل تولید کنیم.

۵۴- براساس ماده ۳۲ پیوست اول، به مدت ۱۰ سال و براساس برنامه تحقیق و توسعه خود، تست مکانیکی ماشین‌های سانتریفیوژ ایران با استفاده از اورانیوم فقط شاملIR-8 و  IR-6 ، IR-5، IR- 4   می‌شود.

۵۵- براساس ماده ۳۴ پیوست اول،  ایران به‌منظور تکمیل، تحقیقات خود روی ماشین سانتریفیوژهای IR-2mو  IR-4 در تأسیسات نطنز را تا تاریخ ۳۰ نوامبر ۲۰۱۵ یا تا روز شروع اجرای برجام، هرکدام دیرتر باشد، ادامه خواهد داد و سپس ماشین‌های سانتریفیوژ را در سالن B تحت نظارت پیوسته آژانس قرار خواهد داد.

۵۶- براساس ماده ۳۵ پیوست اول، ایران به مدت ۱۰ سال به انجام آزمایش‌ها روی یک ماشین سانتریفیوژ IR-4 و زنجیره ۱۰ ماشین آن ادامه خواهد داد.

۵۷- براساس ماده ۳۶ پیوست اول،  ایران به مدت ۱۰ سال به انجام آزمایش‌ها روی یک ماشین سانتریفیوژ IR-5 ادامه خواهد داد.

۵۸- براساس ماده ۳۷ پیوست اول، ایران به انجام آزمایش‌ها روی تک ماشین‌های سانتریفیوژ IR-6 و زنجیرهای میانی آن ادامه خواهد داد و از ۵/۱ سال مانده به سال دهم، آزمایش‌ها روی زنجیره ۳۰ ماشین را شروع خواهد کرد.

۵۹- براساس ماده ۳۸ پیوست اول، ایران، همزمان با شروع برجام، به انجام آزمایش‌ها روی تک ماشین‌های سانتریفیوژ IR-8 و زنجیرهای میانی آن ادامه خواهد داد و از ۵/۱ سال مانده به سال دهم، آزمایش‌ها روی زنجیره ۳۰ ماشین را شروع خواهد کرد.

۶۰- براساس ماده ۴۰ پیوست اول، ایران تمام تست‌های خود با اورانیوم را روی ماشین‌های سانتریفیوژ فقط در نطنز انجام خواهد داد.
 - این آزمایش‌ها در بخش زیرزمین نطنز انجام نمی‌شود (این بخش امنیت بیشتری دارد).  در ضمن تمام تست‌ها به‌صورت تک‌ماشین صورت می‌گیرد و از حالت آبشار خارج می‌شود. اورانیوم غنی‌شده نیز با اورانیوم غنای پایین ترکیب و رقیق می‌شود.

۶۱-  براساس ماده ۴۳ پیوست اول، ایران می‌تواند تحقیق و توسعه روی سانتریفیوژهای نسل جدید را از طریق مدل‌سازی کامپیوتری و شبیه‌سازی از جمله در دانشگاه‌ها ادامه دهد. در دوره ۱۰ ساله، برای هر پروژه‌ای که به مرحله نمونه‌سازی برای تست مکانیکی رسید، ارائه کامل و تصویب کمیسیون مشترک لازم است.

تأسیسات غنی‌سازی فردو

۶۲- براساس ماده ۴۴ پیوست اول، تأسیسات غنی‌سازی فردو به مرکز تحقیقات هسته‌ای، فیزیک و تکنولوژی تبدیل خواهد شد؛ اجرای پروژه‌های مخصوص در فردو از قبل به اطلاع کمیسیون مشترک رسانده می‌شود.

۶۳- براساس ماده ۴۵ پیوست اول،  به مدت ۱۵ سال، ایران در فردو، فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم و تحقیق و توسعه مربوط به غنی‌سازی اورانیوم نخواهد داشت و هیچ‌گونه مواد هسته‌ای نگهداری نخواهد کرد.

۶۴- براساس ماده ۴۶ پیوست اول،  ایران به مدت ۱۵ سال تا ۱۰۴۴ عدد ماشین سانتریفیوژ IR-1 در یکی از سالن‌های فر��و نگهداری خواهد کرد. از 4 آبشار موجود 2 عدد متوقف و راکد می‌شود و 2 آبشار باقیمانده تنها به تولید ایزوتوپ پایدار خواهد پرداخت.

۶۵- براساس ماده ۴۸ پیوست اول، تمام کابل‌های برق، تابلوهای مخصوص کنترل زنجیره و پمپ‌های خلأ از فردو جمع‌آوری می‌شود. تمام این ماشین‌های سانتریفیوژ اضافی و زیرساخت‌های آنها در سالن  B تحت نظارت پیوسته آژانس قرار خواهد گرفت. ایران تمام ماشین‌های سانتریفیوژ و زیرساخت‌های مرتبط با غنی‌سازی اورانیوم را در سالن دیگر فردو، خارج خواهد کرد.

۶۶- براساس ماده ۴۹ پیوست اول، ماشین‌های سانتریفیوژ که در 4 آبشار بدون کار قرار گرفته‌اند، ممکن است برای جایگزینی ماشین‌های خراب در فردو برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار مورداستفاده قرار گیرند.

۶۷- براساس ماده ۵۰ پیوست اول،  ایران به مدت ۱۵ سال فعالیت‌های خود را در تولید ایزوتوپ‌های پایدار توسط ماشین سانتریفیوژ در تأسیسات فردو محدود کرده و بیشتر از ۳۴۸ ماشین سانتریفیوژ IR-1 برای این منظور استفاده نخواهد کرد.

۶۸- براساس ماده ۵۳ پیوست اول،  ایران بعد از سال دهم زیرساخت‌های ضروری برای نصب ماشین سانتریفیوژ IR-8  را در سالنB نطنز آغاز خواهد کرد.

برجام تعهدی غیرالزام‌آور برای آمریکا

جان کری، وزیر خارجه آمریکا در جلسه استماع کمیته روابط خارجی سنای آمریکا در ۲۰ اسفند ۱۳۹۳ صراحتاً اعلام کرد: توافق احتمالی با ایران برای آمریکا الزام‌آور نیست بلکه این مساله یک برنامه اجرایی برای ایران است. بر همین اساس وندی شرمن نیز ۵ تیرماه ۱۳۹۴ به خبرنگاران اعلام کرد: توافقی امضا نمی‌شود. این معنا در صفحه 6 توافق هسته‌ای نیز به‌صراحت ذکر شده است و این توافق «داوطلبانه» خوانده ‌شده است.نکته مهم این مساله آن است که حتی در صورت عدم تصویب کنگره آمریکا و خروج این کشور از توافق، جمهوری اسلامی نمی‌تواند از آن خارج شود چراکه برجام طی قطعنامه‌ای در شورای امنیت مورد تایید قرارگرفته است و بر این اساس ایران بدون توجه به حضور یا خروج هر  یک از اعضای 1+5 از توافق، مجبور به رعایت شرایط آن خواهد بود. از سوی دیگر در تمام متن توافق، در زمان ایجاد تعهد برای  اعضای 1+5 قید عدم مخالفت با قوانین داخلی آنها ذکر شده است که این امر نیز باعث تفسیرپذیری و عدم اجرای تعهدات در مواقع لزوم از جانب آنها خواهد بود و این امر براساس توافق توجیه شده است.

پیشنهادها

براساس موارد و ملاحظات فوق‌الذکر و جهت کاهش تبعات و آثار نامطلوب برجام پیشنهاد می‌شود موارد زیر در دستورکار قرار گیرد:

۶۹- مجلس شورای اسلامی در زمان تایید هر سند از جمله پروتکل الحاقی یا تعهدات مبتنی بر برجام، انتظارات و ملاحظات امنیتی کشور را ضمیمه تاییدیه خود به نهاد مربوط بین‌المللی ارائه دهد. هرچند اسنادی نظیر پروتکل الحاقی تحفظ‌پذیر نیستند اما ارائه ملاحظات امنیتی کشور و ثبت آن در مراجع بین‌المللی می‌تواند در آینده مورد استناد قرار گیرد. این امر در گذشته مسبوق به سابقه بوده و جمهوری اسلامی درباره کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی (CWC)  به‌رغم عدم امکان در نظر گرفتن حق شرط، شروطی تعیین و به مقام مربوط ارائه کرد تا از این طریق سیاست‌های کلان کشور در این حوزه را بیان کرده باشد.

۷۰- مجلس شورای اسلامی در زمان بررسی خود برای دولت، شرایطی را تعیین کند تا دولت جمهوری اسلامی ایران، در راستای آن شرایط، تعهدات بین‌المللی خود را به انجام رساند. این مساله حتی در مواردی نظیر اجرای داوطلبانه و مقدماتی پروتکل الحاقی مطابق ماده (B 17) پروتکل و نظایر آن باید صورت پذیرد. در این راستا دولت موظف شود به شکل دوره‌ای به مجلس درباره اقدامات خود گزارش داده و این گزارش در مجلس به لحاظ ماهوی بررسی شود.