پازل عربستان بر هم ريخت

(روزنامه اعتماد – 1394/10/16 – شماره 3433 – صفحه 10)

عربستان سعودي تكه تكه‌هاي پازل را از مدت‌ها پيش يك به يك كنار هم چيده بود تا براي نخستين بار پس از حصول توافق هسته‌اي ايران با جامعه جهاني در ١٤ جولاي گذشته بتواند در دومين روز ماه ژانويه ايران را گرفتار كند. بازي تا اعدام شيخ نمر و حمله عده‌اي خودسر به سفارتخانه عربستان در تهران طبق برنامه رياض پيش رفت.

در ساعات پس از انتشار خبر اعدام شيخ شيعه در عربستان در حالي كه جهان اسلام در شوك از اين اقدام رياض بود و اروپا و امريكا نمي‌دانستند كه چگونه بايد از پس مديريت اين بحران برآيند، رياض براي پيشبرد بازي خود با ايران و تغيير معادلات منطقه‌اي به مدد تكميل اين پازل انتظار مي‌كشيد. سرانجام هم عربستان سعودي سفير خود از ايران را فراخواند، نماينده دستگاه ديپلماسي ايران را از پايتخت سياسي خود اخراج كرد و براي پربار كردن داستان قطع رابطه تجاري با تهران را هم رسما اعلام كرد.

اقدام‌هاي زنجيره‌وار سياسي عربستان درست مانند داستان اعدام شيخ نمر نه فقط جهان اسلام كه شركاي اروپايي و امريكايي اين كشور را هم شوكه كرد. شايد بتوان گفت كه براي نخستين بار در عمر رابطه سياسي شبه جزيره عربستان با امريكا و دوستان اروپايي، بيانيه پشت سر بيانيه است كه اين اقدام عربستان را محكوم مي‌كند. جامعه جهاني كه در تمام چند دهه گذشته چشم بر مسائل حقوق بشري در عربستان دوخته بود اين بار يكصدا اين اقدام را تقبيح كرده و مي‌گويد كه نگران حقوق بشر در عربستان است؛ هرچند كه عربستان سعودي در ساعات پس از قطع رابطه ديپلماتيك خود با تهران، دومينويي از متحدان منطقه‌اي خود را هم وادار به اقدامي مشابه كرد اما به نظر نمي‌رسد كه اين صف‌كشي‌هاي نمادين و صحنه‌سازي‌هاي سياسي آل‌سعود را از شبح تبعات اعدام يك روحاني نجات دهد.

در همين ٤٨ ساعت آخر موجي از تحليل‌ها كه عمدتا به رفتارشناسي سياسي عربستان پرداخته و عملكرد سياسي اين كشور را به باد انتقاد گرفته است در رسانه‌هاي بين‌المللي منتشر شده است. در شرايطي كه ايران هم در عمل و هم در گفتار به قول حسين جابرانصاري، سخنگوي وزارت امور خارجه كشورمان خود را درگير بازي‌هاي احساساتي و قرار گرفتن در مسير تنش‌آفريني عربستان سعودي نكرده است، ترمز بريدن‌هاي سياسي عادل الجبير عملا در بلندمدت به ضرر وي و نظام آل‌سعود خواهد بود.

حاضر به احياي رابطه با ايران هستيم!

«با برخي شرايط حاضر به احياي روابط با تهران هستيم اما نمي‌خواهيم ايران عذرخواهي كند.» اين تازه‌ترين موضع‌گيري عربستان سعودي در خصوص رابطه ايران و عربستان است. «عبدالله المعلمي»، نماينده عربستان سعودي در سازمان ملل بامداد سه‌شنبه با متهم كردن ايران به دخالت در امور داخلي كشورهاي ديگر گفت: رياض حاضر است در صورتي كه ايران از اين رفتار دست بكشد، روابط با اين كشور را احيا كند. او كه در يك كنفرانس خبري در نيويورك حضور داشت در پاسخ به سوالي درباره تاثيرپذيري بحران‌هاي سوريه و يمن از تنش ميان ايران و عربستان گفت: از طرف ما، اين اثري ندارد، چون ما همچنان به تلاش سخت براي حمايت از صلح در سوريه و يمن ادامه مي‌دهيم. وي با متهم كردن ايران به دخآلت در امور داخلي كشورهاي ديگر گفت رياض حاضر است در صورتي كه ايران از اين رفتار دست بكشد، روابط با اين كشور را احيا كند. ما نمي‌خواهيم ايران عذرخواهي كند اما مي‌خواهيم كه اين كشور، تجاوزاتش را متوقف كند.

انتقاد از ايران، سكوت در برابر اعدام

سرانجام با گذشت سه روز از اعدام شيخ نمر در عربستان، پاي شوراي امنيت هم به مهم‌ترين جدل اين روزهاي خاورميانه باز شد اما نه براي محكوميت اعدام يك روحاني در عربستان سعودي. روز گذشته ١٥ عضو شوراي امنيت سازمان ملل در بيانيه‌اي بدون اشاره به اعدام رهبر شيعيان عربستان، آنچه «حملات به سفارت و كنسولگري عربستان سعودي در ايران» خواندند را محكوم كردند. در اين بيانيه تاكيد شده كه «اعضاي شوراي امنيت سازمان ملل به شديدترين وضع، حملات عليه سفارت پادشاهي عربستان سعودي در تهران و سركنسولگري آن در مشهد در جمهوري اسلامي ايران را محكوم كرد؛ حملاتي كه به ورود بدون اجازه به داخل نهادهاي ديپلماتيك و كنسولي و وارد شدن آسيب جدي به آنها شد». در بيانيه اعضاي شوراي امنيت سازمان ملل ضمن «ابراز نگراني عميق» درباره حملات به سفارت و كنسولگري عربستان سعودي تصريح شد: «مقامات ايراني را به حفاظت از اماكن و پرسنل ديپلماتيك و كنسولي و رعايت كامل تعهدات بين‌المللي‌شان در اين زمينه فراخوانديم».

ايران به سازمان ملل توضيح داد

در حالي كه عربستان سعودي همزمان با اعلام قطع رابطه ديپلماتيك خود با تهران از ارجاع پرونده حمله به سفارتخانه خود در ايران به شوراي امنيت خبر داد، روز گذشته غلامعلي خوشرو، سفير و نماينده دايم جمهوري اسلامي ايران نزد سازمان ملل متحد با ارسال نامه‌اي به بان كي مون دبيركل اين سازمان ضمن محكوميت اقدام تحريك‌آميز عربستان سعودي در به شهادت رساندن آيت‌الله شيخ باقر نمر، اقدامات كشورمان را براي جلوگيري از بروز هرگونه حادثه در ارتباط با نمايندگي‌هاي عربستان سعودي در تهران و مشهد تشريح كرد.

در بخشي از نامه سفير كشورمان ضمن تاسف از اينكه با وجود تلاش‌هاي گسترده نيروهاي انتظامي، تعدادي از معترضين وارد محل سفارت شده و خساراتي به ساختمان‌هاي مذكور وارد كردند، آمده است: جمهوري اسلامي ايران با تاكيد بر تعهدات خود وفق حقوق بين‌الملل و اسناد بين‌المللي ذيربط خصوصا كنوانسيون ١٩٦٣ وين ناظر بر روابط كنسولي و كنوانسيون ١٩٦١ وين ناظر بر روابط ديپلماتيك، از هيچ اقدامي براي بازداشت كليه عاملان بروز حادثه و پيگرد قضايي موضوع فروگذار نخواهد كرد. در نامه خوشرو همچنين آمده است: پس از وقوع حوادث فوق، جناب آقاي دكتر حسن روحاني رياست محترم جمهوري دستورات لازم را به دستگاه‌هاي ذيربط از جمله وزارت كشور ابلاغ نموده‌اند و بر تسريع در پيگيري موضوع و محاكمه عاملان بروز حادثه تاكيد كرده و رياست قوه قضاييه كشورمان نيز بر پيگيري سريع و همه‌جانبه موضوع تاكيد كرده است. در اين نامه همچنين اظهار شده است: جمهوري اسلامي ايران اقدامات لازم را جهت جلوگيري از بروز حوادث مشابه به عمل خواهد آورد.

كويت سفير خود را فرا خواند

دو روز پس از آن كه عربستان رابطه ديپلماتيك خود را با تهران قطع و به تبع آن بحرين و سودان و امارات هم اقدام‌هاي كم و بيش مشابه انجام دادند، روز گذشته وزارت خارجه كويت با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه «خالد سليمان الجارالله» معاون وزير خارجه اين كشور «عليرضا عنايتي» سفير جمهوري اسلامي ايران در كويت را احضار كرده است. بر اساس اين خبر وزارت خارجه كويت پيام اعتراض اين كشور به حوادث اخير مربوط به سفارت و كنسولگري عربستان در تهران و مشهد را به عنايتي تقديم كرده است. در ادامه اين بيانيه‌ آمده است كه كويت به ايران ابلاغ كرده حمايت از سفارتخانه‌هاي كشورها در ايران از مسووليت‌هاي تهران است و آنچه عدم دخالت ايران در امور كشورهاي همسايه و احترام به حاكميت آن توصيف كرده را ضامن امنيت و ثبات خاورميانه و ايجاد اعتمادسازي دانسته است. وي همچنين بر حمايت كويت از اقدامات عربستان تاكيد كرد. علاوه بر اين روز گذشته وزارت خارجه كويت سفير خود را از ايران فراخواند و علت اين اقدام را حوادث مربوط به كنسولگري و سفارت عربستان در ايران اعلام كرد.

در تحولي ديگر در ميان ديگر كشورهايي كه به نوعي از حاكميت آل‌سعود تاثيرپذير هستند پاكستان موضع بي‌طرفانه‌اي اتخاذ كرده و اعلام كرد وارد مناقشات ميان ايران و عربستان، بعد از اعدام شيخ «نمر باقر النمر»، روحاني برجسته عربستان نخواهد شد. در ميان كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس سابقه رفتارهاي عقلاني و مستقل از عمان بيش از سايرين است. عمان در دو سال و نيم گذشته هم سابقه درخشاني در ميانجيگري ميان ايران و امريكا براي حصول توافق هسته‌اي از خود نشان داده است و بر همين اساس از آغاز بحران ميان عربستان و ايران هم بسياري از نگاه‌ها به سمت مسقط دوخته شده بود. مسقط شايد تنها كشور منطقه باشد كه توان مديريت اين بحران را در چنته داشته باشد. هرچند كه روز گذشته وزارت خارجه عمان در بيانيه‌اي اعلام كرد اين كشور در مناقشه ايران و عربستان بر سر اعدام آيت‌آلله نمر باقر النمر، در كنار ساير كشورهاي خليج (فارس) خواهد بود اما همزمان با انتشار اين خبر، برخي منابع از احتمال سفر وزير امور خارجه عمان به تهران در چندروز آتي خبر دادند.

وزير امورخارجه عراق در تهران

در تحولي ديگر امروز تهران ميزبان ابراهيم جعفري، وزير خارجه عراق نيز خواهد بود. عراق پس از اعدام شيخ نمر بلافاصله مخالف خود را با اين حركت دولت عربستان سعودي اعلام كرد و حيدرالعبادي، نخست‌وزير اين كشور تاكيد كرد كه از اين حركت رياض شوكه شده است. بسياري از تحليلگران اعتقاد دارند كه اعدام شيخ نمر بر رابطه در حال بازسازي عراق و عربستان پس از دو دهه تنش هم تاثيرهاي منفي خواهد گذاشت. در شرايطي كه عربستان سعودي متحدان منطقه‌اي خود را براي فضاسازي رسانه‌اي در مقابل ايران به صف كرده است به نظر مي‌رسد كه حضور وزير امور خارجه عراق كه اكثريت جمعيت آن را شيعيان تشكيل مي‌دهند در حال و هواي سياسي اين روزهاي منطقه پيام مشخص سياسي خواهد داشت. ديدار با حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان در زمره برنامه‌هاي تاكنون اعلام شده وزير امور خارجه عراق تا لحظه تنظيم اين خبر است.

آمريكا از رفتارهاي رياض شوكه شد

سايت تحليلي المانيتور در تازه‌ترين گزارش خود از وضعيت پرونده تنش ميان ايران و عربستان به بررسي نگاه امريكا به اين تحولات پرداخته و مي‌نويسد: در حالي كه گفت‌وگوهاي صلح سوريه در سايه شوراي امنيت بايد تا اواخر ژانويه تشكيل شود و مبارزه با داعش هم ابعاد جدي‌تر و گسترده‌تري به خود گرفته است، واشنگتن و متحدان آن در سرتاسر اروپا درگير ناآرامي‌هاي ديپلماتيك ميان ايران و عربستان سعودي هستند. در بيانيه كاخ سفيد به صراحت از دو طرف خواسته شده كه از سطح تنش در رابطه دوجانبه كاسته و رابطه‌هاي ديپلماتيك خود را از سر بگيرند تا در نتيجه رهبري در منطقه بتواند روي بحران‌هاي عميق‌تر منطقه‌اي متمركز شود. دست جان كري، وزير امور خارجه امريكا اين روزها دمي از گوشي تلفن تهي نيست.

او در حالي كه تنها چهار روز از تعطيلات سال نو ميلادي استفاده كرده بود به واشنگتن بازگشت و اين در حالي بود كه در سه روز نخست سال نو هم در حال رايزني‌هاي فشرده براي كنترل بحران ميان دو كشوري بود كه در پنج ماه گذشته تلاش بسياري براي در كنار هم قرار گرفتن آنها دور ميز مذاكرات بين‌المللي سوريه صورت گرفته است. گفته مي‌شود كه جان كري روز سوم ژانويه با همتاي ايراني خود در اين خصوص صحبت كرده اما تلاش‌هاي وي براي يافتن عادل الجبير در همان روز بي‌نتيجه مانده و در نتيجه گفت‌وگو ميان روساي دستگاه‌هاي ديپلماسي امريكا و عربستان در روز چهارم ژانويه صورت گرفته است. پس از دو وزير ايراني و عربستاني، نوبت به رايزني‌هاي جان كري با استفان دميستورا، نماينده سازمان ملل در امور سوريه رسيده است.

دميستورا اخيرا اعلام كرده بود كه دور تازه گفت‌وگوها ميان نمايندگان دولت سوريه و جريان معارضه اين كشور روز ٢٥ ژانويه برگزار خواهد شد. نماينده سازمان ملل در سوريه بلافاصله راهي رياض شد تا در پايتخت پرخبر عربستان سعودي با نمايندگان اپوزيسيون سوريه رايزني‌هاي فشرده‌اي داشته باشد. آخر هفته آقاي دميستورا هم در ايران و به تلاش‌ها براي كنترل بحران ميان تهران و رياض خواهد گذشت. دميستورا در يك گفت‌وگوي ايميلي با نيويورك تايمز مي‌گويد: بحران ناگهاني و بسيار جدي در رابطه عربستان – ايران، اتفاق بسيار نگران كننده‌اي بود. ما بايد به هر وسيله‌اي كه شده است مانع از هزينه‌سازي‌هاي بيشتر اين بحران و توليد زنجيره‌اي از بحران‌ها در منطقه بشويم.

المانيتور همچنين به نقل از يكي از مقام‌هاي سابق بخش خاورميانه وزارت امور خارجه دولت اوباما مي‌نويسد: اعدام شيخ نمر توسط عربستان سعودي بسيار مبهم و به نوعي معماگونه است. طبيعي بود كه اين اقدام واكنش‌هاي قومي در سرتاسر منطقه را آن هم در اين شرايط حساس برمي‌انگيزد. معلوم نيست كه چرا سعودي‌ها تصميم گرفتند دست به چنين اقدامي بزنند. اين حركت آنها و انگيزه پشت پرده آن يك معماي كامل است.

از سوي ديگر گلدنبرگ، تحليلگر ديگر امريكايي در اين خصوص مي‌گويد: امريكا قطعا اعتقاد دارد كه تنش ميان عربستان و ايران در منطقه امروز يكي از بيشترين عوامل بي ثباتي است و كاستن از اين تنش هم سخت است. براي امريكا اين تحول اخير، يك چالش جدي است و مشخص هم نيست كه آيا امريكا مي‌تواند كار قابل توجهي در كاستن از تنش‌ها انجام دهد. بايد منتظر ماند و ديد كه آيا اين اقدام مي‌تواند پروسه مذاكرات صلح در سوريه را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. امروز ديگر تصور آن بسيار سخت است كه ايراني‌ها و سعودي‌ها در يك اتاق كنار هم بنشينند.

فيليپ گوردون، مشاور ارشد سابق اوباما در امور خاورميانه در اين خصوص به المانيتور مي‌گويد: ما به خانه اول بازگشته‌ايم. همه اميدوار بودند كه براي حل بحران سوريه، ايران و عربستان سعودي دور يك ميز نشسته و در خصوص برقراري آتش‌بس و همچنين برقراري پروسه سياسي با هم رايزني كنند. آلمانتيور در ادامه مي‌نويسد: شايد هدف عربستان سعودي از اعدام شيخ نمر اين بود كه هم به مخاطب داخلي و هم به ناظر بيروني بفهماند كه تا چه اندازه از گسترش نفوذ ايران در منطقه ناراضي است اما حركت‌هاي آل‌سعود در چند روز اخير معناي ديگري را به ذهن متبادر مي‌كند.

رفتارهاي آل‌سعود نشان از ناامني دارد. من نگران سوءمحاسبه‌ها هستم. يكي از مسائلي كه آل‌سعود را نگران كرده اين است كه شايد دولت امريكا و سايرين در سطح بين‌المللي به اين نتيجه برسند كه ايران مي‌تواند يك شريك براي حل بسياري از مشكلات باشد و بايد همكاري همه‌جانبه با آن را آغاز كرد. شايد اصلي‌ترين نگراني جامعه جهاني از حركت عربستان به سمت تنش با ايران مربوط به سرنوشت سوريه باشد. رابرت فورد، سفير سابق امريكا در سوريه در اين خصوص مي‌گويد: شانس‌ها براي موفقيت گفت‌وگوهاي صلح در ژانويه / فوريه ٢٠١٦ به‌شدت كاهش پيدا كرده است.

نه يك سوي جبهه كه ايران و روسيه است و نه سوي ديگر كه تركيه، سعودي‌ها و قطر را شامل مي‌شود براي اعمال فشار بر دولت سوريه و معارضان براي ورود به مذاكرات از خود تحركي نشان نمي‌دهند. تنش جديدي كه ميان ايران و عربستان به وجود آمده مي‌تواند بر موضع‌گيري‌هاي آنها در خصوص سوريه هم تاثيرگذار باشد.

من فكر مي‌كنم سعودي و تركيه در چند روز آتي كمك‌هاي خود به شورشيان سوري را افزايش خواهند داد. از سوي ديگر به نظر مي‌رسد كه ميزان تاثيرگذاري امريكا بر عربستان سعودي در حال حاضر بسيار ناچيز باشد. اگر امريكايي‌ها از قبل در جريان خبر اعدام شيخ نمر بوده‌اند و با وجود مخالف واشنگتن، سعودي‌ها تصميم خود را پيش برده‌اند اثبات مي‌شود كه واشنگتن تاثير بسيار اندكي بر رياض دارد.

http://etemadnewspaper.ir/Default.aspx?NPN_Id=337&PageNO=10

ش.د9405173