پیدایش فضای مجازی در چند دهه‌ی اخیر یکی از بزرگترین نمادهای تحول جهانی است. فضای مجازی، دنیایی رو به رشد، بسیار وسیع و غیرقابل توقف است که فرصت های بزرگ و در عین حال تهدیدهایی را هم می‌تواند به همراه داشته باشد. در این میان یکی از اقدامات مهم دولت ها جهت استفاده حداکثری و مطلوب از فضای مجازی، بومی سازی آن و ایجاد شبکه ملی اطلاعات است. بر این اساس ایران نیز برنامه ای را جهت ایجاد چنین شبکه ای در نظر گرفته است و در هفته دولت اعلام شد که فاز اول آن راه اندازی شده است.
در زمینه اهمیت شبکه ملی اطلاعات، اقدامات انجام شده و موانع آن، سه نفر از کارشناسان این حوزه نکات مهمی را در گفتگو با خبرنگار صبح صادق ابراز کردند.
دکتر سعید رضا عاملی، استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران، با تشریح شبکه ملی اطلاعات، نقش آن را در اقتصاد مقاومتی شرح می دهد؛ حجت الاسلام نصرالله پژمان فر، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، نتایج این شبکه را بر اشتغال زایی توضیح داده است و روح الله مؤمن نسب از کارشناسان فضای مجازی و معاون اسبق مرکز رسانه‌های دیجیتال، نکات بسیار مهمی را درباره تهدیدات امنیتی تلگرام، زمینه های جاسوسی در حوزه مجازی و کوتاهی های دولت در تأمین امنیت فضای مجازی، شرح داده است که جای تأمل و توجه دارد.
مشروح این دیدگاه ها در ذیل می آید:
* مهمترین عامل بازدارنده برای شبکه های اجتماعی قانون و مقررات است
دکتر سعید رضا عاملی، استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران و رئیس مرکز پژوهش سیاست های فضای مجازی در این زمینه گفت:
شبکه ملی اطلاعات، مرکز مدیریت داده و ترافیک با هدف حفاظت از بزرگترین سرمایه ملی که همان داده‌های کشور است، می باشد. شبکه ملی اطلاعات با هدف صیانت از سرمایه داده ای کشور شکل گرفته است، هم میزبانی مجموعه داده های خدماتی ملی کشور در آن محقق می شود و هم ظرفیتی را فراهم می کند که در هر شرایطی حتی تهدیدهای خارجی، سیستم ارتباطی، خدماتی و محتوایی کشور دچار اختلال نمی شود و قدرت دفاعی بالایی در مقابل بدافزارها دارد. در چنین بستری امکان تامین استانداردها و کیفیت بالای خدمات همراه با یکپارچه سازی فراهم می شود.
از نظر عاملی، جهت راه اندازی شبکه ملی اطلاعات، مهمترین مسئله در درجه اول انتقال همه داده های ملی است که در مراکز خدمات داده ای خارجی از ایران قرار دارد به شبکه ملی اطلاعات است و در درجه بعدی نهضت تبدیل اطلاعات فیزیکی به اطلاعات داده ای است که امکان ارائه خدمات به همه ذی نفعان و بطور خاص شهروندان را فراهم می سازد. بدون داشته زیر ساخت "داده های ملی مرتبط با شهروندان، شرکت ها و موسسات" تحقق دولت الکترونیک بصورت فراگیر امکان پذیر نیست و در قالب یک خدمات محدود باقی می ماند.
استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران معتقد است: نظام مند کردن خدمات به مردم هم تامین کننده عدالت اجتماعی خدماتی به شهروندان است و هم جلوی تخریب مردم و فساد اداری را می گیرد. تحقق این امر مانع تضییع منابع ملی، آلودگی هوا، تخریب روح و روان مردم می شود. واقعا بزرگترین و نظامندترین ارزش های اجتماعی امروز ایران منوط به استفاده بهینه از این منبع موثر و تواناست. به عنوان مثال خدماتی که به شهروندان از طریق دولت الکترونیک داده می‌شود و می تواند مراجعات مردم به مراکز دولتی را کاهش داده یا به صفر برساند مانع از حرکت ماشین در سطح شهر برای گرفتن خدمات می شود. در همین شهر تهران روزانه 14 تای 18 میلیون سفر بین شهری صورت می گیرد که 40 درصد این سفرها برای گرفتن خدمات است که می تواند کاملا به صفر برسد.
دکتر سعید رضا عاملی شبکه ملی اطلاعات را مصداق بارز و عملی تحقق اقتصادی مقاومتی در حوزه فناوری های فضای مجازی معرفی کرد و گفت: در بحث اقتصاد مقاومتی هدف این است که کشور در تولید، توزیع و مصرف به مرحله ای برسد که در صورت هر نوع تحریم و تهدید خارجی این اقتصاد بتواند به صورت خود راهبر حرکت کند، هیچ خللی در نظام اقتصادی به وجود نیاید، بتواند کاهش هزینه‌ها را به همراه داشته باشد و نرخ بهر وری را بالا ببرد. یکی از مصادیق بارز اقتصاد مقاومتی شبکه ملی اطلاعات است که باعث کاهش هزینه ها می شود چرا که ترافیک بین‌المللی را کاهش داده و ترافیک داخلی را افزایش می دهد. نکته دیگر این است که با وجود چنین شبکه ای ارتباط‌های اینترنتی ما هرگز قطع نمی‌شود و خللی در ارتباطات اینترنتی برای ما پیش نمی آید و هیچ نوع تهدید و تحریم اینترنتی نمی‌تواند برای ارتباطات اجتماعی و شغلی و حرفه ای در ایران خطرآفرین باشد.
به گفته رئیس مرکز پژوهش سیاست های فضای مجازی، یکی از اظهارات پنتاگون تحریم اینترنت است که با شکل‌گیری شبکه ملی اطلاعات هرگز این اتفاق نخواهد افتاد زیرا سطح توانایی کشور بالا رفته است و در صورت تحریم نیز ما در سطح ملی مشکلی نخواهیم داشت و تحقق شبکه ملی اطلاعات جنبه بازدارنده برای این اقدام خواهد بود.
از نظر عاملی، شبکه ملی اطلاعات یک شاخص محوری برای توسعه و پیشرفت کشورهای است. یکی از بزرگترین توسعه‌های کشور، توسعه شبکه ملی اطلاعات است. مراکز ملی داده در بسیاری از کشورهای پیشرفته ازجمله خود آمریکا وجود دارد که داده های بزرگی مانند داده های جغرافیایی ،رادارها، آمارها، جی‌پی‌اس و ترافیک کشور، اطلاعات و امار نفوس و مسکن، داده های پزشکی همگی در مرکز ملی داده نگهداری و مدیریت می شود.
بنابراین به نظر ایشان، این ابهاماتی که پیرامون شبکه ملی اطلاعات ایجاد می‌کنند، دقیقا برای این است که یک مانعی برای توسعه و پیشرفت ایجاد کنند وگرنه تمام ابعاد این شبکه پیشرفت گرایانه است و هدفش تسهیل نظام شهروندی و ارائه خدمات بهتر است.
رئیس مرکز پژوهش سیاست های فضای مجازی درباره این که چگونه می توان آسیب های شبکه های اجتماعی را کاهش داد، معتقد است، در درجه اول استفاده مثبت از اینترنت است که این کار مانع از بروز نکات منفی می شود. همان‌گونه که مقام معظم رهبری در دیدار با هیئت دولت اشاره فرمودند در فضای مجازی ظرفیت متمایل به بی‌نهایتی وجود دارد که وقتی این ظرفیت را به فعلیت درآوریم مانع از استفاده های منفی می‌شود یا حداقل استفاده منفی را کاهش می دهد. . هنگامی که فرد تنها از جهت سرگرمی از شبکه های اجتماعی و اینترنت استفاده کند قطعا تهدیدهای این شبکه ها متوجه وی می‌شود اما اگر دامنه استفاه را گسترش دهیم، مشاغل وارد شبکه های اجتماعی شوند و شبکه های اجتماعی تبدیل به شبکه های مهارتی شوند و به عنوان یک ظرفیت اجتماعی برای انجام کارهای بزرگ باشند ، شبکه های اجتماعی از این حالت سرگرمی صرف خارج می شوند و بستر برای کار گروهی و استفاده فراگیر از منابع انسانی می شوند.
به گفته عاملی گاهی درباره تهدیدهای شبکه‌های اجتماعی بزرگ‌نمایی اتفاق می افتد با توجه به تحقیقاتی که پیرامون این شبکه ها صورت گرفته 85 درصد ارتباط این شبکه ها برای ارتباط‌های خانوادگی و ارتباطات مرتبط با نظام خویشاوندی و دوستی است. البته سوء استفاده، آسیب زائی های سازماندهی شده توسط دشمنان جمهوری اسلامی ایران و مردم شریف ایران صورت می گیرد که بعنوان یک جرم فراگیر اجتماعی تلقی می شود.
بعد از توسعه ظرفیت های اشتغال مثبت؛ مهمترین عامل بازدارنده برای شبکه های اجتماعی قانون و مقررات است. لذا نیازمند اولا اعمال قانون و در ثانی تصویب نظام قوانین و مقررات جدید برای ارتباطات شبکه ای هستیم. بطور حتم سطح جرم در فضای مجازی به دلیل قلمرو تاثیر گذاری بالاتر از جرم فردی در محیط فیزیکی و حضوری است.
به گفته استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران، محیط مجازی یک محیطی است که با هدف به مشارکت درآوردن همگان به وجود آمده است و ساختار غیر مرکزی دارد. این به این معناست که محیط در رابطه با تولید و مصرف از یک ظرفیت فراگیر و پویا برخوردار است. لذا امکان استفاده مثبت و منفی از ظرفیت پراکنده در آن کاملا مهیا است.
در نهایت دکتر عاملی معتقد است: دولت طی چند سال گذشته اقدامات مثبت و گسترده ایی انجام داده است که یکی از مهمترین آنها تلاش برای تاسیس شبکه ملی اطلاعات است، اما هنوز با آنچه که مطلوب است فاصله بسیار زیادی‌داریم و اقدامات ما تناسبی با ضرورت های توسعه ای ندارد.
به گفته وی، ما نیازمند توسعه دانش، آگاهی عمومی، آشنائی به نظام های حقوقی و سرمایه گذاری گسترده در فضای مجازی هستیم. شاخص های سرمایه گذاری دولت در این حوزه بسیار ناچیز است و فاصله ما با کشورهای پیشرو بسیار بسیار زیاد است. بعنوان مثال در کشورهای پیشرفته بین 11 تا 33 درصد سرمایه گذاری ملی در حوزه فناوری های اطلاعات و ارتباطات است که این درصد در کشور کمتر از یک درصد است. یاید در مبانی و استراتژی های بودجه ریزی کشور و ریل گذاری های فناوری تجدید نظر اساسی صورت بگیرد و یک رخداد بزرگ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در این حوزه نیازداریم.
* راه اندازی شبکه ملی اطلاعات فرصتی مغتنم برای اشتغال زایی است
حجت الاسلام نصرالله پژمان فر، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، نیز درباره اهمیت راه اندازی شبکه ملی اطلاعات و وضعیت کنونی آن در کشور می گوید: با توجه به اهمیت موضوع فضای مجازی، مدیریت این فضا بسیار مهم است که تنها با راه اندازی شبکه ملی اطلاعات محقق خواهد شد، اما تلاش های چند ساله ما، تاکنون بی فایده و بی نتیجه بوده است. در رابطه با فضای مجازی باید تلاش کنیم به صورت درست مدیریت شود. راه اندازی شبکه ملی اطلاعات یک فرصت مغتنم برای اشتغال زایی است و دولت می تواند از این راه علاوه بر ایجاد چندین هزار شغل، جلوی به غارت رفتن سرمایه های مالی کشور را هم بگیرد، اما متاسفانه این اتفاق نمی افتد.
به گفته حجت الاسلام پژمان فر، بعد از تلاش های مکرر بالاخره حرکتی را در راستای راه اندازی شبکه ملی اطلاعات آغاز کرده اند که می تواند جنبه اقتصادی، فرهنگی و امنیتی داشته باشد. امروزه کشورهای مطرح دنیا در زمینه اینترنت، اصرار به راه اندازی شبکه ملی اطلاعات داخلی خودشان دارند. در کشور هایی مانند کره جنوبی که پر سرعت ترین و بیشترین مصرف اینترنت در آنجا است، 93 درصد از بهره برداری آن از شبکه ملی خودشان به نام کاکائو است که بیشترین خدمات را به مردم کشورشان می دهند و تنها 7 درصد از اینترنت خارجی استفاده می کنند.
عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی در باره مزایای شبکه ملی اطلاعات تصریح کرد: شبکه ملی اطلاعات اقدامی است تا مردم بتوانند از فضای مجازی با ارزان ترین قیمت و با کیفیت ترین وضعیت و امنیت بسیار بالایی استفاده کنند. به دلیل کوتاهی که دولت ها در راه اندازی اینترنت داشته اند حداقل ده برابر قیمت واقعی آن پول صرف شده و کیفیت آن کیفیت بسیار پایینی است و هم مسائل امنیتی مطرح است که با راه اندازی این شبکه همه این خدمات را می توان به بهترین شکل ارائه کرد.
* وزارت ارتباطات نگذاشته است شبکه ملی اطلاعات به مفهوم واقعی در کشور ایجاد شود:
روح اله مؤمن نسب، کارشناس فضای مجازی، نویسنده و معاون اسبق مرکز رسانه‌های دیجیتال در گفتگو با خبرنگار صبح صادق، به ذکر جزئیاتی از شبکه ملی اطلاعات و کوتاهی های دولت در این زمینه پرداخت و گفت:
شبکه ملی اطلاعات بر مبنای دستورات رهبر معظم انقلاب باید اینترنت بوده و چهار ویژگی داشته باشد: سالم، سریع، امن و ارزان. در حال حاضر شبکه ملی اطلاعات، شبکه دولتی وزارت ارتباطات است، نه شبکه ملی اطلاعات. بر اساس قانون، شبکه ملی اطلاعات باید با تطبیق شورای عالی فضای مجازی و زیر نظر مرکز ملی فضای مجازی کشور راه‌اندازی شود و برای راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات طبق دستور کتبی مقام معظم رهبری باید یک تحقیقات ملی صورت بگیرد. در نتیجه چیزی که به اسم شبکه ملی اطلاعات راه‌اندازی شده، یک شبکه داخلی است و باید در برنامه ششم توسعه ویژگی اطلاعات توصیه شود. در حال حاضر چند سال است که قانون برنامه پنجم توسعه ماده 46 یا 47 را نتوانسته اند اجرا کنند، در نتیجه این مشخص می‌کند که وزارت ارتباطات تمایل کافی برای ایجاد شبکه ملی اطلاعات ندارد.
به گفته مؤمن نسب، این طرح در کشورهای دیگر نیز اجرا شده است، به عنوان مثال آلمان و حوزه شنگن در غرب اروپا شبکه ملی اطلاعات خود را مدت‌هاست که راه‌اندازی کرده‌اند، در فرانسه، کره جنوبی، چین، روسیه، برزیل، بلژیک، هلند و دیگر کشورها شبکه ملی اطلاعات دارند. در واقع کشورهای مختلفی هستند که این شبکه را ایجاد کرده اند و اتحادیه اروپا تا پایان سال 20015 شبکه ملی اطلاعات را تکمیل می‌کند، ولی ما در ایران به خاطر کار‌شکنی‌ها، درآمدهای دولت، مافیای اینترنت، به خاطر اینکه وزارت ارتباطات هم قانون تعیین می‌کند و سیاست‌گذاری می‌کند و هم نظارت بر انجام قانون بر عهده وزارت ارتباطات است در نتیجه وزارت ارتباطات تا کنون نگذاشته است که شبکه ملی اطلاعات به معنا و مفهوم واقعی در کشور ایجاد شود. در واقع می شود گفت این چیزی هم که تشکیل شده است قبلاً هم ایجاد شده بود و در نهایت ارتقا شبکه داخلی محسوب می شود.
معاون اسبق مرکز رسانه‌های دیجیتال درباره مزایای شبکه ملی اطلاعات و مسدود کردن جاسوسی های دشمن، می گوید: تا زمانی که یک نرم‌افزار به نام تلگرام 60 درصد ترافیک کشور را در انحصار دارد و در حالی که این نرم‌افزار صهیونیستی است، چطور می‌توانیم ادعا کنیم که شبکه ملی اطلاعات راه‌اندازی شده است. شبکه ملی اطلاعات باید سرعت تبادل اطلاعات را 5 برابر بیشتر نرم‌افزارهای خارجی کند و قیمت دسترسی به نرم‌افزارهای داخلی را تا 20 برابر کاهش دهد و نرم‌افزارهای داخلی کیفیت برابری را با نرم‌افزارهای خارجی داشته باشد. از طرفی هنگامی که کسی وارد نرم‌افزار داخلی مثل سلام، بیسفون یا.... می‌شود، وزارت ارتباطات باید بابت هر فردی که ملحق می‌شود از همان پولی که می پردازد یک بخشی را به تولیدکننده ترافیک بدهد. که این اتفاق تا کنون نیفتاده است.
مؤمن نسب معتقد است رسانه ها باید در مقابل یکه تازی های وزارت ارتباطات بایستند و اجازه ندهند که وزارت ارتباطات مثل قبل بر اساس سند و عمومی‌سازی جامعه با امنیت ملی ما بازی کند. الان وضعیتی که در ارتباطات ایران وجود دارد در سطح جهان بی سابقه است.
به اعتقاد وی، اقدام وزارت ارتباطات در راه اندازی پروژه داخلی خودش تحت عنوان شبکه ملی اطلاعات کاری خلاف قانون است و در حال حاضر هم یک پروژه کوچک داخلی را به‌عنوان یک پروژه ملی بدون کسب مجوز رونمایی می‌کند برخورد جدی کنند.
وی در توضیحات بیشتر در این باره گفت: بر اساس سندی که منتشر شده است در ماه 14 میلیارد بسته داده و بسته اطلاعاتی از کشور خارج می‌شود. در نتیجه برای جلوگیری از این حجم جاسوسی، برای این که مردم سرعت بالای اینترنت را تجربه کنند، از امنیت اطلاعاتشان مطمئن شوند، برای اینکه هک در کشور از بین برود یا خیلی کم شود و قیمت اینترنت کاهش یابد شرکت ارتباطات باید زیرساخت و اتصالاتش را از تولید ترافیک بردارد و در جاهای حاکمیتی نظارت داشته باشند و یک تقسیم کار ملی صورت بگیرد.
بر این اساس مؤمن نسب معتقد است شورای عالی فضایی مجازی هرچه سریع‌تر طرح مفهومی شبکه ملی اطلاعات را تکمیل کند و بر مبنای مدل مفهومی، مدل اجرایی و تقسیم کار ملی صورت بگیرد. به اعتقاد وی در غیر این صورت اگر شرکت‌های خارجی مجری شبکه ملی اطلاعات باشد و بر مبنای قانون اجرا نشده باشد، نه تنها سودی برای کشور ندارد، بلکه می‌تواند به‌شدت برای کشور خطرناک باشد. به گفته او فرض کنید تجمیع اطلاعات که اسمش شبکه ملی اطلاعات است در دستگاه‌هایی ذخیره شود که این سیستم‌ها امنیت نداشته باشد و هکرهای خارجی بتواند تمام این اطلاعات را به راحتی کپی کنند. قطعا چنین سیستمی امنیت ندارد و وضعیت حال بهتر از آن است، چرا که در وضعیت حال ما می‌دانیم که اطلاعاتمان خارج می‌شود و رعایت می‌کنیم و اگر اطلاعات روی سیستم ها نا امن تجمیع شود و آن‌وقت توسط دستگاه‌های دشمن کپی شود دیگر امنیت مفهومی ندارد .
در نتیجه اولا: شبکه ملی اطلاعات اینترانت نیست، اینترنت است. ثانیا: اینترنت در کشور باید سالم، سریع، ایمن و ارزان باشد. ثالثا: طبق دستور صریح رهبر معظم انقلاب شبکه‌های ملی اطلاعات باید با تصویب شورای عالی فضای مجازی و زیر نظر مرکز ملی فضای مجازی کشور و طی یک اتحاد ملی اجرا شود و گرنه خاصیتی ندارد و این شبکه هم نمی‌تواند شبکه ملی اطلاعات باشد.
مومن نسب، کارشناس فضای مجازی، در پایان از اقدامات دولت در زمینه شبکه ملی اطلاعات انتقاد کرد و گفت: این که چرا دولت با توجه به اهمیت این موضوع اقدام جدی در این راستا انجام نداده به این دلیل است که این دولت فقط اقدامات تبلیغاتی کرده است، هر چه ما از دولت دیده ایم تبلیغات و پاورپوینت بازی بوده، هیچ اقدام عملیاتی موثری ندیده ایم و کاملا ملموس است اگر شبکه ملی اطلاعات راه بیفتد سرعت باید ده برابر افزایش و قیمت اینترنت حداقل 20 برابر کاهش پیدا کند که این طور نشده است.
از طرف دیگر به اعتقاد مومن نسب، معاون اسبق مرکز رسانه‌های دیجیتال، همایش ایران کانت 2016 که قرار 9 روز دیگر در تهران برگزار شود، می تواند ظرفیت های واقعی را شناسایی کند و قرار است در حاشیه این همایش تعدادی از شرکت های آمریکایی بیابند و با وزارت ارتباطات قرارداد امضا کنند که این کار برای امنیت کشور بسیار خطرناک است.
مؤمن نسب با بیان این موضوع معتقد است، دستگاه های امنیتی، اطلاعاتی، نظامی و انتظامی کشور باید هر چه سریع تر جلوی برگزاری این همایش را بگیرند. همچنین به نظر می رسد راه اندازی شبکه ملی ارتباطات قبل از برگزاری این همایش هم در واقع یک جور نمایش باشد./
مصاحبه از: سیدمحمد مشکات الممالک
