علامه طباطبایی (ره) مروج دیدگاهی متعادل از اسلام است

۲۴ آبان سالروز گرامی داشت مفسر و فیلسوف بزرگ جهان اسلام علامه محمدحسین طباطبایی(ره) است و استفاده از اندیشه های علامه طباطبایی، به ویژه فهم عرفان مورد نظر ایشان در مقابل عرفان های کاذب، مسئله مهمی محسوب می شود. از این رو خبرنگار گروه فرهنگی بصیرت گفتگویی را با دکتر حسن مرادی که سال ها در اندیشه های علامه طباطبایی پژوهش کرده اند، انجام داده است. دکتر مرادی عضو هیات علمی دانشگاه شاهد است و علاوه بر دکترای فلسفه در سطوح بالای حوزوی نیز تحصیل و تدریس داشته است.

بصیرت: ویژگی های خاص عرفان و رویکرد علامه طباطبایی چیست؟

در مقایسه عرفان علامه با عرفان ملاصدرا باید وجه اشتراک را در تعادل بین وحدت و کثرت دانست. در حکمت متعالیه ملاصدرا، وجود در عین وحدت، کثرت دارد و در عین کثرت، وحدت. این تعادل هستی شناسانه، مفهوم خدا را در الهیات به توصیف قرآن از خدا در ابتدای سوره حدید نزدیک کرده است. یعنی اول و آخر بودن، ظاهر و باطن بودن. در بعد انسان شناسی نیز موجب تعادل ابعاد فردی و اجتماعی انسان می ‌شود؛ تعادل در دنیاگرایی و آخرت گرایی، تعادل در فردگرایی و جمع‌گرایی. وجه افتراق ملاصدرا و علامه طباطبایی رحمت الله علیه، در رعایت این تعادل در سیره علمی و عملی است. کتاب مهم علامه، المیزان است که تفسیر قرآن است و نه تفسیر کتب ارسطو و افلاطون. اهتمام علامه به بازخوانی و تفسیر متون روایی و قرآن باید سرمشق کسانی باشد که دغدغه اعتلای اسلام را دارند. میزان و ترازو نماد تعادل است.

بصیرت: گفته می شود عرفان و به خصوص عرفان مبتنی بر حکمت متعالیه به دلیل دشواری و ویژگی ‌هایی که دارد قادر به حضور در اجتماع و فرهنگ و بیان مردم نیست. ... چقدر این سخن را قبول دارید و اصولا آیا باید عرفان را عمومی نمود و راهکار چیست؟

عرفان مبتنی بر حکمت متعالیه، عرفان متعادل بین وحدت و کثرت یا دنیا و آخرت است و تعادل با فطرت مردم هماهنگ است. عرفان صحیح آموزه ‌ای قرآنی است و باید به همان شیوه قرآنی بیان شود. در قرآن آیات بسیاری به بیان توحید پرداخته است اما در سطوح متفاوت، گاهی مثل « أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» یا « مَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَـكِنَّ اللّهَ رَمَى» به بیان توحید افعالی پرداخته گاهی مانند « لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ» به توحید صفاتی و ذاتی تصریح نموده است. اگر زبان مخصوص هر کس را بدانیم می شود مطالب عرفانی را نیز به عامه مردم بیان کرد.

بصیرت: امروز دیدگاههای مختلفی از اسلام وجود دارد. از اسلام خشن داعش تا اسلام امریکایی مخالف جهاد... در این بین آیا دیدگاه های علامه می تواند به مقابله با این دیدگاه های انحرافی بپردازد؟

انحراف در عدم تعادل است. در اسلام هم خشونت است هم رحمت. البته رحمت بر غضب سبقت دارد. علامه با نگارش المیزان و سایر آثارش این دید متعادل از اسلام را عرضه می کند. ایشان نه آیات مربوط به قصاص و جهاد را نفی می کند نه آیات مربوط به عفو و صلح را. عدم تعادل، ابعاد مختلف دارد. در مفهوم خدا، او را بر خلاف آیه سوره حدید، فقط اول و باطن دانستن، و حذف الاخر و ظاهر بودن اوست. در انسان، او را فقط دنیوی یا اخروی دانستن است. در اخلاق و جامعه، خود محور یا جمع محور بودن است. تمام مشکلات اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی ریشه در این نگاه های افراطی یا تفریطی دارد.

بصیرت: آیا می توان از آثار و نظرات علامه دیدگاه اجتماعی و سیاسی به دست آورد؟

بهترین دلیل بر اجتماعی و انقلابی بودن علامه، شاگردان ایشان هستند. شهید مطهری، شهید بهشتی، شهید مفتح و سایر شاگردان ایشان در صف اول نهضت امام خمینی(رض) قرار دارند. کسی که کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم او تئوریسین کمونیسم را متنبه می‌کند تا از کژراهه بیرون آید، عارف بی توجه به جامعه نیست.

بصیرت: مشکلات اخلاقی یکی از معضلات بزرگ دنیاست علامه مدعی است با پذیرش توحیدی که او تبیین می کند همه مشکلات اخلاقی منحل می شود... این ادعا را توضیح دهید.

توحید، ریشه فضایل و شرک ریشه رذایل است. تمام رذایل اخلاقی ریشه در «من گفتن» و خودخواهی انسان دارد. اگر در مرتبه اول، «ما» به جای «من» بنشیند، اگر در مرتبه بعد، «خدا» بجای ما و من بنشیند، هیچ انگیزه ای برای رذایل اخلاقی باقی نمی ماند. بنابر این دید توحیدی، اخلاق الهی را به همراه دارد.

مصاحبه از: مهدی عامری