عربستان 2017؛ اصلاحات شتابنده اما موضعي
(روزنامه اطلاعات – 1396/10/24 – شماره 26915 – صفحه 12)
عربستان سعودي با حاکميت ملک سلمان و فرزندش پا در مسير اصلاحاتي نهاده که بنا بر ادعاي اين دو قرار است تحولي اساسي را در زمينه‌هاي گوناگون به ويژه اقتصادي و مدني ايجاد کند. به رغم تبليغات فراوان، اصلاحات يادشده در سال 2017 تنها در زمينه حقوق زنان شتاب يافت.
به گزارش گروه تحليل، تفسير و پژوهش‌هاي خبري ايرنا، با مرگ ملک عبدالله در ابتداي سال 2015 ميلادي و به تخت نشستن ملک سلمان در عربستان، بسياري از تحليلگران و ناظران تحولات اين کشور، از پايان دوره 10 ساله اصلاحات کند و کم رمق و حاکميت مجدد ديدگاه سنتي بر راس هرم قدرت در رياض سخن گفتند.ملک عبدالله که در نخستين سال سلطنت با صدور فرمان انتخابات شوراهاي محلي اميدواري‌هايي را در زمينه ايجاد حداقل‌هاي مشارکت شهروندان سعودي به وجود آورد، با روندي به غايت کند و فرسايشي در جهت تحقق وعده و برنامه‌هاي اعلاني حرکت کرد تا جايي که حدود يک دهه طول کشيد تا زنان به شوراهاي محلي به عنوان نهادهايي با کمترين ميزان اختيارات راه يابند.
با توجه به فاصله زماني حدود 23 ساله که از صدور فرمان تشکيل مجلس مشورتي در دوره ملک‌فهد تا روي کار آمدن ملک سلمان مي گذشت، بسياري تحليلگران پيشرفت پادشاهي سعودي در زمينه گسترش حقوق و آزادي‌هاي سياسي و مدني را ناچيز و حتي قابل چشم پوشي مي دانستند. نکته مهمتر اينکه ديدگاه‌هاي محافظه‌کارانه و سنتي‌تر ملک سلمان نسبت به سلف وي باعث مي شد بسياري اميد به ايجاد اصلاحات در عربستان را از دست رفته ببينند. در سال 2017 اما تحولاتي چشمگير در صحنه داخلي عربستان به وقوع پيوست که بديع بودن اين تحولات و تبليغات فراوان بر چشمگيري آن افزود.
تصميمات پياپي در عربستان در زمينه حقوق زنان
در اواخر سپتامبر (ابتداي مهرماه سال جاري) اعلام شد زنان عربستاني مي توانند براي حضور در مراسم هشتاد و هفتمين سالگرد تاسيس پادشاهي سعودي وارد ورزشگاه ملک فهد رياض شوند؛ ورزشگاهي که تا پيش از آن درهاي آن به روي زنان سعودي بسته بود.منابع سعودي ابتدا اعلام کردند اين تصميم منحصر به همان روز مشخص بوده اما بيش از يک ماه طول نکشيد که مقامات اين کشور خبر دادند زنان عربستاني از سال 2018 اجازه حضور در ورزشگاه‌هاي سه شهر بزرگ رياض، جده و دمام را دريافت خواهند کرد. اوايل مهرماه همچنين بيانيه اي از سوي کاخ پادشاهي عربستان صادر شد که بر اساس آن قوانين رانندگي در اين کشور تغيير مي يابد و زنان پس از کسب گواهينامه در سال 2018 مي توانند بدون نياز به راننده شخصي رانندگي کنند. مقامات سعودي حتي پا را فراتر نهاده و چند روز پيش اعلام کردند زنان مي توانند براي اخذ گواهينامه کاميون و موتورسيکلت نيز اقدام کنند.
اصلاحات يا به عبارت ديگر تغييراتي که در ماه‌هاي اخير از سوي رهبران رياض به راه افتاده منحصر به رانندگي و حضور زنان در ورزشگاه‌ها نيست. حق فتوا دادن ديگر امتيازي بود که براي زنان سعودي اعمال و از سويي ديگر پس از چند دهه تصوير و آواز يک خواننده زن اين کشور از تلويزيون دولتي عربستان پخش شد. با وجود اين تغييرات قابل توجه، بسياري از ناظران مي گويند زنان عربستان هنوز با تضييقات و تنگناهاي مدني فراواني روبروهستند.
از جمله براي سفر، کار، دسترسي به مراقبت‌هاي بهداشتي و ... همراهي يا کسب اجازه از محارم براي زنان سعودي الزامي است. با توجه به همين محدوديت‌ها هراز چند گاهي اعتراضاتي از درون يا بيرون مرزهاي سعودي در اين زمينه صورت مي‌گيرد. از جمله چند روز پيش برخي قهرمانان جهاني شطرنج زنان اعلام کردند در مسابقات بين المللي عربستان شرکت نخواهند کرد و دليل اين تصميم را رفتار دولت رياض با زنان به عنوان شهروندان درجه دوم عنوان کردند. نکته مهم ديگر اينکه تمرکز رهبران جديد سعودي بر رفع برخي محدوديت‌هاي پيش روي زنان تا حد زيادي با تغيير تصوير بين المللي عربستان ارتباط مي يابد؛ تصويري از زنان پوشيه دار که هراز چند گاه به دليل اعلان مخالفت با ممنوعيت رانندگي به صورت فردي يا جمعي با خودروهاي خود به خيابان مي آمدند. شايد از همين رو اصلاحات مورد نظر که با هدايت بن سلمان وليعهد به پيش مي رود تنها به حوزه زنان و آن هم بخشي از حقوق مدني منحصر شده و هيچ نشانه اي از اعطاي امتيازات سياسي به شهروندان سعودي به چشم نمي‌خورد. با اين حال بن‌سلمان مدعي پيشبرد اصلاحات در حوزه‌هايي بسيار گسترده است که مهمترين آن را مي‌توان در برنامه بلندپروازنه اقتصادي وي ديد.
روياهاي بن سلمان براي عربستان
يکي از مهمترين برنامه‌هاي بن سلمان براي آينده عربستان، تبديل اين کشور به قدرتي اقتصادي و صنعتي است که بدون اتکا به نفت به جايگاهي تعيين کننده در اقتصاد جهاني دست يابد. بن سلمان براي تحقق اين هدف، چشم انداز سال 2030 عربستان را ترسيم و بر راهکارهايي چون ايجاد منطقه اقتصادي با همراهي مصر و اردن تمرکز کرده است. بنا بر اعلام وي قرار است 500 ميليارد دلار براي اين برنامه بلندپروازانه اختصاص يابد. گفته‌هاي اخير بن سلمان در زمينه ضرورت شکل گيري نوعي قرارداد اجتماعي ميان مردم و حکومت سعودي در جهت پيشبرد اصلاحات اين واقعيت را نمايان مي‌سازد که وليعهد سعودي از پيش نيازهاي سياسي، مدني و فرهنگي اهداف تحول اقتصادي عربستان آگاه است. وي حتي چندي پيش با نقد سياست منطقه‌اي چند دهه گذشته مدعي شد ترويج افراطي‌گري و سياست‌هاي واپسگرايانه رياض واکنشي به انقلاب اسلامي ايران در سال 1979 بوده و وي مي‌کوشد سياست‌هاي سعودي را به وضعيت اعتدال بازگرداند.
در زمينه شعار اعتدالگرايي و اصلاح طلبي پادشاه و وليعهد سعودي ديدگاه‌هاي گوناگوني مطرح شده است. از ديد برخي، تا زماني که اين اصلاحات خود با انگيزه‌هاي افراطي براي قبضه کردن قدرت مطلق در عربستان و سرکوب مخالفت‌هاي خانداني و نيز تشديد تعارض با رقباي منطقه‌اي صورت گيرد به همان اجراهاي تبليغاتي در زمينه حقوق زنان محدود خواهد ماند.نکته ديگر اينکه سعودي‌ها تنها حقوقي را به شهروندان اين کشور اعطا خواهند کرد که براي قدرت مطلقه آنان در عرصه سياسي بي زيان باشد. مويد اين واقعيت، اقداماتي چون دستگيري ده‌ها رقيب بالفعل براي بن سلمان بود که همخواني با ادعاي اعتدالگرايي و اصلاح طلبي رهبران سعودي ندارد.مساله ديگر به واکنش‌هاي اقشار و چهره‌هاي افراطي اين کشور بازمي گردد. جلوگيري از خطر اقدامات افراطي‌هاي عربستان يکي از مهمترين دلايل محافظه کاري پادشاهان سعودي بوده است. نوامبر 1979 (آبان ماه 1358) بود که يک گروه مسلح بنيادگرا با حمله به مسجد الحرام به مدت چند روز صدها نفر را در قلب مکه به گروگان گرفت. به همين خاطر بسياري اصلاحات هرچند موضعي عربستان را عاملي براي تحريک گسل افراط گرايي در اين کشور مي دانند.
نياز شديد بن سلمان به حمايت
احمد بخشايش اردستاني تحليلگر مسائل بين الملل در گفتگو با ديپلماسي ايراني گفت: بن سلمان، هم براي مشروعيت بخشيدن به قدرت خود و هم حمايت درخصوص برنامه انتقال قدرت از نسل اول به نسل سوم، علاوه بر پوشش آمريکا به پشتيباني بازيگران ديگر منطقه اي مانند رژيم صهيونيستي نيازمند است.
آگاهان سياسي معتقدند که نقش معامله گرانه عربستان سعودي براي بستر سازي تصميم کاخ سفيد جهت به رسميت شناختن بيت‌المقدس به عنوان پايتخت اسرائيل فاکتور اساسي بوده و نهايت تعين کننده است. زماني که نيويورک تايمز گزارش داد که محمد بن سلمان، وليعهد عربستان به محمود عباس، رئيس دولت خودگردان فلسطين، دو ماه فرصت داده است که شهرک «ابوديس» روستايي واقع در حومه جنوب شرقي بيت المقدس را به عنوان پايتخت فلسطين بپذيرد، مي‌توان به نقش و جايگاه رياض در تصميم ترامپ تا حدي وقوف يافت، چرا که در صورت عدم پذيرش اين پيشنهاد، وليعهد وي را مجبور به استعفاء خواهد کرد. در اين راستا خبرگزاري «معا» فلسطيني نيز از رام الله گزارش داد که محمود عباس اعلام کرده است که ابوديس، نه خود قدس که بخشي از قدس است.
اما نقش و جايگاه واقعي رياض در پروسه به رسميت شناختن بيت‌المقدس به عنوان پايتخت رسمي اسرائيل چيست؟ اهداف بن سلمان از اين حمايت چه بوده است؟ رياض در بستر عادي سازي روابط با اسرائيل چه مقاصدي را دنبال مي کند؟ تاثير رياض بر ساير کشورهاي عربي در خصوص تصميم ترامپ را چگونه مي توان ارزيابي کرد؟ پاسخ به اين سوالات و پرسش‌هايي از اين دست موضوع گفت‌وگوي ديپلماسي ايراني با احمد بخشايش اردستاني، دکتراي علوم سياسي دانشگاه «نيو‌ساوت‌ولز» استراليا، نماينده مجلس نهم و عضو کميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس، کارشناس مسائل بين‌الملل و پژوهشگر امنيت، استاد دانشگاه و استاد تمام 26 رشته علوم سياسي، دبير و عضو شوراي عالي انجمن اسلامي فارغ التحصيلان قاره اروپا، اقيانوسيه و آمريکا و مولف آثاري چون «اصول علم سياست»، «نظام‌هاي سياسي مقايسه‌اي»، «درآمدي بر فن ديپلماسي و حقوق ديپلماتيک» است که در ادامه بخش‌هايي از آن را مي خوانيد:
- بسياري از کارشناسان بر اين باورند که اقدام ترامپ در به رسميت شناختن بيت المقدس به عنوان پايتخت رسمي رژيم صهيونيستي، عربستان عليرغم اعلام محکوميت و انتقاد از اين اقدام نقش حمايتي خود را، چه قبل از اتخاذ اين تصميم و چه بعد از آن داشته است. به موازات اين مساله نيز با دادن چراغ سبز و همراه کردن برخي کشورهاي عربي منطقه خليج فارس، سبب شد تا ترامپ در نهايت دست به اين اقدام بزند؛ از ديد شما اساسا نقش و جايگاه عربستان سعودي و نيز عوامل و ريشه‌هاي حمايت رياض از پروسه به رسميت شناختن بيت المقدس را چگونه برآورد مي کنيد؟
* ببينيد در دوره جديد زمامداري در عربستان با محوريت محمد بن سلمان، او علاقه مند است که چند مساله را در سياست خارجي و ديپلماسي رياض براي خود حل کند. از يک سو بن سلمان سعي دارد که جا پاي شاه ايران بگذارد؛ چرا که وليعهد جوان عربستان متوجه شده است که بسياري از مشکلات مهم به خصوص مهمترين آن يعني انتقال قدرت از نسل اول به نسل سوم در خاندان سعودي را تنها با حمايت بازيگران منطقه‌اي و فرا منطقه‌اي مي توان به سرانجام رساند. مضافا اين که بن سلمان در راستاي پروژه انتقال قدرت از نسل اول به نسل سوم مي‌خواهد شاخص‌ترين فرد در نسل سوم تعريف شود، به گونه‌اي که ساير افراد، شاهزادگان و شخصيت‌ها در اين نسل را کنترل کرده و فراتر از آن بتواند ديگر شخصيت‌ها و شاهزادگان در نسل دوم و حتي نسل اول را هم تحت کنترل خود در آورد.
رياض براي آرام کردن اين فضاي ملتهب که به هيچ وجه به سود بن سلمان نيست به طور جدي برنامه هميشگي خود يعني ايران هراسي را در دستور کار قرار داد و بعد هم براي پررنگ تر کردن آن اين دستور کار به خود آمريکا هم انتقال يافت. اما در اين راستا دو نکته وجود دارد، اول اين که چنين مساله‌اي در فرزندان ملک عبدالله هم وجود داشت، ثانيا در سايه نکته شما مي‌توان دستگيري‌هاي بي سابقه شاهزادگان در عربستان سعودي را به بهانه مبارزه با فساد در اين راستا تعريف کرد؟
اول اين که عليرغم وجود اين مساله در فرزندان ملک عبدالله، اما به دليل اقتضائات خاص محمد بن سلمان اين مشروعيت بخشيدن به قدرت خود را با جديت پي گرفته است. ابتدا به دليل سن کم او و بعد هم به دليل شبه کودتايي که براي به قدرت رسيدنش به وقوع پيوست و نيز عطش شديد او به قدرت مساله حمايت بازيگران منطقه اي و فرامنطقه اي را در دوره محمد بن سلمان به طرز چشم گيري شدت داده است.
در خصوص نکته دوم هم بايد گفت که يقينا بن سلمان با اين دستگيري‌ها علاوه بر از ميان بردن منتقدين آينده حکومتش نوعي سوداي کنترل بر نسل سوم، دوم و حتي اول را داشته است. از همين رو براي حل مشکل مشروعيت بخشيدن به حکومتش از حمايت خارجي بهره مي گيرد. به عبارت ديگر بن سلمان براي تعريف جايگاه خود و نيز کسب قدرت با دادن امتيازاتي به برخي از بازيگران و قدرت‌هاي منطقه اي و فرامنطقه‌اي مي‌خواهد به اهداف و مقاصد خود دست يابد. در اين راستا نگاه ملک سلمان و نيز محمد بن سلمان به ترامپ، کوشنر و نتانياهو دوخته شده است.
به موازات اين نکته بن سلمان چند اقدام را صورت داد. اول اين که در اولين سفر خارجي ترامپ علاوه بر برگزاري نشست کشورهاي عربي و تشکيل ائتلاف عربي براي اعلام حمايت از سياست‌هاي رئيس‌جمهور جديد، قرارداد تقريبا 500 ميليارد دلاري با ترامپ بسته شد تا به انجام وعده‌هاي او در احياي اقتصاد آمريکا کمک کند و با اين دست از اقدامات، بن سلمان سعي داشت جايگاه و نقش خود را در سياست خارجي و ديپلماسي آمريکا و شخص ترامپ ارتقاء بخشد.
دوم اينکه بن سلمان، هم براي مشروعيت بخشيدن به قدرت خود و هم حمايت در خصوص برنامه انتقال قدرت از نسل اول به نسل سوم، علاوه بر پوشش آمريکا به پشتيباني بازيگر منطقه اي مانند اسرائيل هم نيازمند بود، از همين رو نيز مصوبه 1995 ميلادي کنگره ايالات متحده را مبني به رسميت شناختن بيت المقدس به عنوان پايتخت اسرائيل با چراغ سبز عربستان و شخص بن سلمان و نيز دادن اطمينان به واشنگتن و تل آويو در خصوص راضي کردن ساير کشورهاي عربي و اسلامي در واقع زمينه‌هاي شکل گيري و بسترهاي عملياتي کردن مصوبه کنگره را با تصميم ترامپ فراهم کرد تا در نهايت اين مصوبه را که سه رئيس جمهوري پيشين آمريکا از انجامش سرباز مي زدند، توسط ترامپ براي بالا بردن نقش عربستان توسط رياض عملياتي کنند.
ش.د9604482
نظرات بینندگان
آخرین مطلب
پربیننده ترین
ارسال خبرنامه
برای عضویت در خبرنامه سایت ایمیل خود را وارد نمایید.
