مبادلات صورت گرفته در اینستکس به جای دلار، از طریق یورو خواهد بود؛ با این تفاوت که این سامانه، هیچ ارتباطی به مکانیسم‌های بانکی ندارد و صرفاً یک سامانه تهاتری محدود به غذا و داروست و تحریم‌هایی که اروپایی‌ها در برجام متعهد به برداشته شدن آنها شده‌اند، با وجود این سامانه همچنان پابرجا خواهند بود.
پس از حدود ۵ ماه از ثبت اینستکس در پاریس، سید عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه کشورمان در پایان نشست کمیسیون مشترک برجام در وین از عملیاتی شدن اینستکس خبر داد و گفت: «اینستکس دیگر عملیاتی شده و اکنون دو یا سه مورد کاری نیز در حال انجام شدن است و ظرف روز‌های آتی تبادلات مالی انجام می‌شود».
عملیاتی شدن سازوکار مالی پیشنهادی اتحادیه اروپا -اینستکس- از همان ابتدا به عنوان نخستین تلاش اروپا برای حفظ برجام معرفی شد و اروپایی‌ها چنین اقدامی را در راستای به حداقل رساندن اثر تحریم‌های یک جانبه ایالات متحده امریکا بر جمهوری اسلامی ایران عنوان کردند و مدعی شدند با این اقدام، حمایت خود را از برجام انجام داده اند و رسانه‌های بین المللی نیز مدام از تقابل اروپا و امریکا و اختلافات بین این دو در ترک برجام و ماندن در آن سخن گفتند به طوری که عده‌ای در داخل کشور نیز خیال کردند واقعاً برجام موجب اختلاف راهبردی بین امریکا و اروپا شده است.
اروپایی‌ها یازدهم بهمن ماه سال گذشته پس از گذشت ماه‌ها وعده‌های تکراری که داده بودند، در راه‌اندازی ساز و کار مالی اروپایی (spv) با ایران برای ادامه مبادلات تجاری، این کانال مالی را با نام اینستکس در فرانسه ثبت و مدیریت آن را به "پر شیفر" آلمانی، با سابقه طولانی در مدیریت "کامرز بانک" سپردند.
اما Spv مورد ادعای اروپا تفاوت فاحشی با اینستکس اجرایی دارد؛ چرا که در spv قرار بر تضمین فروش نفت ایران بود و می‌بایست شرکت‌های اروپایی بدون نگرانی از تحریم‌های آمریکایی، با ایران معامله کرده و در مقابل طلب ایران را به یورو پرداخت می‌کردند، اما اینستکس فقط یک ساز و کار مالی برای تسویه حساب است و تحریم‌های آمریکایی را اساس کار خود قرار داده است.
مبادلات صورت گرفته در اینستکس به جای دلار، از طریق یورو خواهد بود؛ با این تفاوت که این سامانه، هیچ ارتباطی به مکانیسم‌های بانکی ندارد و صرفاً یک سامانه تهاتری محدود به غذا و داروست و تحریم‌هایی که اروپایی‌ها در برجام متعهد به برداشته شدن آنها شده‌اند، با وجود این سامانه همچنان پابرجا خواهند بود.
بدین معنا که در این ساز و کار قرار نیست ایران پولی دریافت کند؛ بلکه نفت را به کشورهای اروپایی می‌دهد و در مقابل از آنها اقلام مورد نیاز خود را دریافت می‌کند! و این اقلام شامل: انواع محصولات کشاورزی مانند سویا و ذرت، انواع محصولات غذایی، میوه و سبزیجات، ۴ سموم کشاورزی، کود و بذر‌های گیاهی، غذای دام شامل کنجاله و علوفه، شیر خشک و مواد اولیه آن، مواد اولیه دارویی، انواع دارو‌های عمومی و دارو‌های بیماری‌های خاص، انواع تجهیزات پزشکی و بیمارستانی، دستگاه‌ها و وسایل پیشرفته جراحی و اتاق عمل، تجهیزات پیشرفته پزشکی مانند دستگاه‌های رادیوتراپی و پرتو درمانی جهت مقابله با سرطان، انواع واکسن‌های انسانی و دامی و... خواهد بود که به نظر می‌رسد طرح دو موضوع غذا و دارو در این ساز و کار مالی، علاوه بر دادن وجهه حقوق بشری به اروپا در بین افکار عمومی جهان، نوعی توهین به جامعه ایرانی و تحقیر آن از ناحیه دو موضوع یاد شده است به طوری که انگار ایران برجام را اجرا کرد تا از گرسنگی و بیماری نجات یابد. البته این نوع برخورد دولت‌های طرف برجامی اروپایی در کنار مسئولینی که مدام دم از دو قطبی معیشت و هسته‌ای می‌زدند، جای تعجب ندارد.
با این حال، آنچه مورد سؤال است، میزان فایده اینستکس برای کشورمان و تأثیر آن در کاستن از اثر تحریم‌های امریکا است و در یک کلام این سؤال طرح است که آیا اینستکس منافع ایران در برجام را تأمین خواهد کرد؟
اینستکس در فضای رسانه‌ای با عنوان سازوکار «نفت در برابر غذا» مطرح گردید که انتقاد‌های زیادی را نیز متوجه این سازوکار کرد؛ لکن اینستکس حتی «نفت در برابر غذا» هم نیست؛ چرا که در اینستکس اروپایی‌ها هیچ تضمینی برای خرید نفت از ایران نمی‌دهند و تنها و تنها ایران را مجاز می‌کنند با پول نفتی و یا سایر درآمد‌هایی که دارد، از اروپا غذا و دارو به قیمتی که خودشان تعیین می‌کنند، بخرد.
علاوه بر این، عملیاتی شدن اینستکس به معنای الزام ایران برای خرید اقلام کشاورزی و دارویی از اروپاست. در واقع، شرکت‌های اروپایی، واسطه فروش این اقلام از دیگر کشور‌ها هستند و به راحتی می‌توانند با تبدیل شدن به یک دلال، اجناس خریداری شده از دیگر کشور‌ها را به جمهوری اسلامی ایران بفروشند.
مسئله مهم دیگر، راه اندازی اینستکس به عنوان گام مهم و کاربردی اروپا در حفظ برجام مطرح است و متعاقب آن اروپا در بیانیه‌ای که همزمان با ثبت اینستکس در فرانسه منتشر کرد انتظار دارد که ایران هر چه سریعتر به تمامی تعهدات خود در چارچوب مفاد fatf عمل کند.
در نهایت باید گفت، اروپا با راه اندازی اینستکس و جا انداختن آن به عنوان تعهدات برجامی خود به دولت ایران، ۳ دستاورد مهم کسب خواهد کرد؛ نخست اینکه برخلاف برجام، تضمینی برای فروش نفت ایران نخواهد داد و متعاقباً تقابل با ایالات متحده به وجود نخواهد آمد. دوم، سود کلانی به ازای واسطه گری در فروش غذا و دارو به ایران دریافت خواهد کرد و سوم، مکلف کردن ایران به اجرای تمامی تعهدات برجامی‌اش و پذیرش معاهدات الزام‌آور و محدودساز جهانی همچون fatf خواهد بود.
