پدیده سلبریتی؛ فرهنگ یا ضد فرهنگ

کلمه «سلبریتی» (Celebrity) مدتی است که در فرهنگ ما رایج شده؛ اما ممکن است مفهوم اصلی این کلمه هنوز برای‌مان روشن نباشد یا حلقه آن را فقط به افراد یا گروه خاصی منوط کنیم. سلبریتی هر نوع «شهرت» مثبت و منفی در زمینه‌های گوناگون را شامل می‌شود. برخلاف تصور عموم مردم سلبریتی تنها شامل هنرمندان، بازیگران، خواننده‌ها و فوتبالیست‌ها نیست، بلکه شهرت می‌تواند ابعاد گوناگونی داشته باشد و شامل چهره‌های دانشگاهی، سیاست‌مداران و حتی چهره‌های منفی، همچون مفسدان اقتصادی باشد. 

واکنش سلبریتی‌های گوناگون به این موضوع متفاوت است. عده‌ای از سلبریتی‌ها از زوایای مثبت آن برای تأثیر اجتماعی و فرهنگی بهره می‌گیرند و عده‌ای از وجوه منفی آن استفاده می‌کنند. مشکل درست زمانی آغاز می‌شود که افراد به جای انجام وظایف و مسئولیت‌های اجتماعی‌شان به رفتارهای خارج از عرف و نمایشی تمایل پیدا می‌کنند و به جای اینکه به دنبال ارتقای فرهنگی و تولید علم باشند، به خودنمایی‌های سطحی و حتی گاهی ضد فرهنگی دست می‌زنند.

جامعه ایرانی هنوز درک عمیقی از مسئله فرهنگ و کنش رفتاری سلبریتی‌ها ندارد و جامعه‌شناسان ایرانی هنوز به این موضوع به مثابه معضل جدید جامعه ایرانی نپرداخته‌اند؛ ‌اما تأثیر ضد فرهنگی این قشر نیازمند آن است که به یکی از موضوعات روز جامعه‎شناسان و جامعه ایرانی تبدیل شود. به ویژه گسترش فضای مجازی سبب شده است زمینه‌های مساعد برای افراد گوناگون فراهم شود تا بتوانند هر نوع فرهنگ یا ضد فرهنگی را به سادگی رواج دهند. لزوم مطالعه دقیق درباره این پدیده با نگاهی ساده به رفتارهای برخی از این افراد، بیشتر احساس می‌شود و البته ناآگاهی کاربران شبکه‌های اجتماعی در لایک یا دنبال کردن افراد سبب شده است تا عده کثیری توهم خودسلبریتی‌انگاری داشته باشند. در کنار این گروه، عده کمی وجود دارند که نمی‌توان نقش مثبت آنها را در وقایع اجتماعی و سیاسی نادیده گرفت. 

تبدیل شدن به سلبریتی عموماً محصول یک فرایند گسترده رسانه‌ای است که سبب می‌شود فردی حتی با یک اظهارنظر در کانون توجه رسانه‌ها قرار گیرد. در پیمودن این چرخه معیوب نیاز نیست که شما حتماً یکی از بهترین‌ها در ژانر کاری خود باشید و گاهی می‌توان با اظهارنظرهای عجیب و غریب و جنجالی به سادگی در این چرخه قرار گرفت و شاید بتوان گفت، هر چه رفتارهای‌تان معقول‌تر باشد، امکان تبدیل شدن به سلبریتی برای‌تان کمتر خواهد بود. 

پدیده سلبریتی در میان سیاست‌مداران شاید یکی از بدترین انواع شیوع آن است؛ زیرا شوی تبلیغاتی و رسانه‌ای جای فعالیت‌های سازنده افراد را می‌گیرد و سلبریتی‌های سیاسی در یک چرخه باطل با سایر سیاسیون و به ویژه جناح‌های مقابل خود قرار می‌گیرند و هر نوع کنش و واکنشی از جانب آنها متأثر از فرهنگ کاذب سلبریتی است که هم اکنون در میان بسیاری از مسئولان رواج دارد و متأسفانه به شدت در حال فراگیر شدن است. نمایش جذاب از خود، اشاعه اندیشه و ارائه کارنامه کاری و حمله به مخالفان یکی از ابزارهایی است که بسیاری از سیاست‌مداران از آن استفاده می‌کنند تا همراهان مجازی‌شان را گسترش دهند و البته بسیاری از آنها از این موضوع غافلند که فعالیت در فضای مجازی، همچون بندبازی است و طی طریق در این عرصه با کوچک‌ترین اشتباهی شهرت افراد را به باد خواهد داد.

یکی دیگر از مشکلاتی که رواج پدیده سلبریتی‌ها می‌تواند برای جامعه ایجاد کند، تضعیف کارکرد نهادهای رسمی، دولتی و بروز نافرمانی‌های اجتماعی است. روند بی‌اعتمادی به نهادها‌ی خدمات‌رسان که نتیجه هجمه رسانه‌ای شدید علیه عملکرد آنها از سوی شبکه‌های ماهواره‌‌ای و شبکه‌های اجتماعی بود شاید یکی از بدترین اتفاقاتی است که ممکن است در جامعه رخ دهد؛ که اثر خود را در حادثه زلزله کرمانشاه نشان داد و گروهی از مردم کمک‌های خود را به جای تحویل به هلال احمر به سلبریتی‌ها دادند و هنوز تکلیف بسیاری از این کمک‌های مردمی روشن نیست. 

بالابردن قدرت تمیز در مخاطبان و چگونگی مواجهه با این امور یکی از راه‌هایی است که می‌توان با هر نوع اقدام ضد فرهنگی، مقابله کرد. مخاطب هوشمند که فضای رسانه و اقتضائات آن را بشناسد، دیگر فریب ظواهر و رفتارهای گوناگون را نخواهد خورد و زمان لایک یا فالو کردن افراد با تفکر عمل خواهد کرد.

دین اسلام به مسئله «شهرت» نگاه ویژه‌ای دارد و گاهی آن را عامل هلاکت و مخاطره‌آمیز برای سعادت دنیا و آخرت می‌داند و در مذمت جاه‏طلبى و شهرت‏خواهى آیات و احادیث بسیاری ذکر شده است. خداوند در آیه 83، سوره قصص می‌فرماید: «تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ»؛ ما این دار (بهشت ابدی) آخرت را برای آنان که در زمین اراده علوّ و فساد و سرکشی ندارند مخصوص می‌گردانیم و حسن عاقبت خاص پرهیزکاران است. یکی از آفت‌های شهرت برای افراد این است که از کسب رضایت خداوند متعال غافل می‌شوند. 

با توجه به این رویکرد و خصایص انسان که عموماً دچار خسران است، راه دشواری پیش روی علاقه‌مندان به سلبریتی شدن وجود دارد و نیازمند تعریف دقیقی از این موضوع هستیم تا چه از منظر انسانی و چه از منظر اجتماعی دچار زیان نشویم.

* کارشناس‌ارشد روزنامه‌نگاری