زمینه ها و دورنمای سقوط کابل

عمده پیش بینی ها حاکی از آن بود که طالبان به رغم پیشروی برق آسا در تصرف ولایت های افغانستان، اما در تصرف پایتخت این کشور با مشکل مواجه خواهد شد. اما جهانیان  درکمال ناباوری شاهد تسلیم فوری کابل در روز یکشنبه 24 مرداد 1400 بودند. 
این پیروزی حتی برای طالبان هم غافلگیرکننده بود! ملا عبدالغنی برادر، معاون سیاسی طالبان و رئیس دفتر این گروه در قطر، با انتشار ویدئویی ضمن تبریک «پیروزی» طالبان در افغانستان گفت هیچ ‌گاه انتظار نداشته و تصور نمی ‌کرده که طالبان به این زودی و به چنین شیوه‌ای افغانستان را تحت کنترل درآورد. به گفته برادر این دستاورد «کمکی از جانب خداوند» بوده است.
نیروهای طالبان پس از آنکه در 10 روز اخیر حملات خود را در مرکز ولایت‌های افغانستان تشدید کردند هم اکنون وارد شهر کابل شده و با خروج «اشرف غنی» رئیس جمهور از افغانستان، شورای هماهنگی تشکیل دادند.
غنی به همراه همسرش «رولا» و دو تن از نزدیکانش یعنی حمدالله محب (مشاور امنیت ملی) و محمود فضلی (رییس کل اداره امور ریاست جمهوری)، کابل را به مقصد تاجیکستان ترک کردند و از آنجا به عمان رفتند و طبق آخرین گزارش ها در حال حاضر در این کشور بسر می بردند.
شماری از رهبران طالبان به گشت زنی در کاخ ریاست جمهوری پرداختند و یکی از افراد طالبان آیاتی از قرآن کریم (سوره النصر) را از داخل دفتر کار رییس جمهوری افغانستان قرائت کرد.
در کاخ ریاست جمهوری از هواداران اشرف غنی کسی جز محافظ شخصی وی که برای تحویل دادن کاخ به نیروهای طالبان به آنجا آمده بود، باقی نمانده است.
محافظ شخصی غنی به شبکه الجزیره گفت: خوشحالم که کاخ را به نیروهای طالبان تحویل می دهم و این اقدام بدون خونریزی انجام می شود.
در این حال سخنگوی جنش طالبان تاکید کرد ما به همه مسئولان دولت پیشین  اعم از وزیران، ارتش، پلیس، دیگران و اهالی کابل برای تامین امنیت شان اطمینان می دهیم.
به گفته وی طالبان ایست بازرسی های امنیتی را در ورودی های شهر کابل و مکان های مختلف دایر کرده و نیروهایی را برای حفاظت از سفارتخانه و نمایندگی های دیپلماتیک اختصاص داده است.
برهی منابع رسانه ای غربی اعلام کردند که علی احمد جلالی وزیر پیشین امور داخلی افغانستان، بعد از کناره گیری اشرف غنی از ریاست جمهوری، احتمالا رئیس دولت موقت این کشور خواهد بود.  
همزمان، یک مقام طالبان به خبرگزاری آسوشیتدپرس گفت که این گروه به زودی تشکیل «امارت اسلامی افغانستان» را از کاخ ریاست جمهوری در کابل اعلام می کند.

واکنش ها
- اشرف غنی پس از خروج سریع از افغانستان که برخی آن را «فرار ذلت بار» توصیف کرده اند، در پیامی که در حساب فیس ‌بوک خود منتشر کرد، گفت که با یک انتخاب دشوار مواجه شده بود؛ یا باید در مقابل طالبانی که می‌خواستند وارد ارگ ریاست جمهوری شوند قرار می ‌گرفت، یا باید کشور را ترک می‌کرد.
وی افزود: طالبان به صراحت اعلام کرده بودند که برای برکناری من آماده حمله خونین به تمام کابل و مردم شریف کابل هستند. به منظور جلوگیری از سیلاب خون تصمیم گرفتم آنجا را ترک کنم
اشرف غنی همچنین گفت: اکنون طالبان با یک آزمون جدید تاریخی روبرو هستند؛ یا نام و افتخار افغانستان را حفظ خواهند کرد، یا امور دیگر را در اولویت قرار خواهند داد.
- شورای امنیت سازمان ملل ضمن ابراز نگرانی از وضعیت افغانستان برای بررسی وضعیت این کشور تشکیل جلسه اضطراری داد و آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل، گزارشی از آخرین تحولات افغانستان به کشورهای عضو ارائه داد.
- یک مقام ناتو اعلام کرد که یافتن راه حل سیاسی برای درگیری ‌های افغانستان یک ضرورت است و ما از تلاش افغان‌ ها برای یافتن راه حل  سیاسی برای این درگیری‌ ها حمایت می ‌کنیم. ناتو همچنین در بیانیه‌ای اعلام کرد که به تداوم عملیات در فرودگاه کابل کمک می‌کند تا افغانستان را با جهان مرتبط نگه دارد.
- آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا گفت: واشنگتن به طالبان هشدار داده که در صورت حمله به شهروندان آمریکا، با پاسخ کوبنده و فوری روبه رو خواهند شد. به گفته وزیر امور خارجه آمریکا، نیروهای امنیتی و ارتش افغانستان توانایی دفاع از کشور شان را نداشتند. وی ادعا کرد که واشنگتن کاملا به اهداف خود در جنگ افغانستان، دست یافته است.
این در حالی است که برنامه «جو بایدن» رئیس ‌جمهور آمریکا برای خروج نظامیان آمریکایی از افغانستان با توجه به پیشروی سریع طالبان در این کشور انتقادهای زیادی را در داخل آمریکا برانگیخته است. «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور سابق این کشور بایدن را مقصر قدرت بخشیدن به طالبان و قرار دادن آن‌ها در قوی‌ترین وضعیت نظامی از سال ۲۰۰۱ دانست..
در مقابل، بایدن در بیانیه ‌ای ضمن دفاع از تصمیم خود مدعی شد که باید انتخاب می ‌کرده و این جنگ را به پنجمین رئیس‌ جمهور آمریکا (از زمان حمله آمریکا به افغانستان) واگذار نخواهد کرد.
- وزارت امور خارجه روسیه اعلام کردکه مسکو هنوز جنبش طالبان را به عنوان مقام های قانونی افغانستان به رسمیت نمی شناسد. با این حال، وزارت خارجه روسیه تاکید کرد که مسکو آماده همکاری با دولت انتقالی در افغانستان است.
«زامیر کابولوف» نماینده ویژه دولت روسیه در افغانستان ماه ژوئن گذشته گفته بود که هیأت طالبان در سفر به مسکو قول داده است که مانع فعالیت داعش در مرزهای خود با کشورهای آسیای میانه شود. این بدان معناست که روسیه نسبت به روی کار آمدن طالبان در افغانستان نگرانی زیادی ندارد.
- چین نیز با توجه به آن که اخیرا هیاتی از طالبان را میزبانی کرده بود، ظاهرا با به قدرت رسیدن این گروه مشکلی ندارد و البته چین از طالبان خواستار ضمانت کافی برای عدم فعالیت اسلامگرایان تندرو در مرزهای خود با این کشور شده است. 
- وزیر امورخارجه کشورمان در پیام توییتری خود نوشت: ایران از اعلانیه حامد کرزی در خصوص تشکیل یک شورای هماهنگی توسط رهبران افغان استقبال می‌کند. محمدجواد ظریف یادآورشد امیدواریم که این ابتکار بتواند به گفتگو و یک انتقال مسالمت‌آمیز در افغانستان منجر شود و ایران آماده است تا به تلاش‌ های خود در جهت ایجاد صلح ادامه دهد.
دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان هم تاکید کرد: در شرایط فعلی همچون 40 سال گذشته پشتیبان مردم افغانستان و خواست و اراده آنها هستیم.

چرایی سقوط کابل
شاید مهمترین عامل پیشروی های طالبان و نهایتا سقوط کابل به سیاست ها و رفتار آمریکایی ها بازمی گردد. زمانی که زلمای خلیلزاد نماینده دولت آمریکا و هیات اعزامی از سوی دونالد ترامپ مذاکرات با طالبان را در دوحه قطر آغاز کردند، در واقع به این گروه رسیمت بخشیده و در عمل راهش را برای صعود به قدرت گشودند.
نکته قابل توجه آن بود که در مذاکرات، دولت افغانستان غایب بود. در واقع ترامپ دولت افغانستان را برای شرکت در پروسه صلح در دوحه به بازی نگرفت. این مساله به مثابه زد و بند نهانی با طالبان و دور زدن دولت رسمی کابل بود.
از جمله مواردی که در طول مذاکرات دوحه بر آن تاکید می شد، تقسیم قدرت در افغانستان و ارائه سهمی از آن به طالبان بود، اما گویا در پشت پرده، طالبان همه قدرت را یکجا طلب کرده بود و اکنون بعد از حدود دو سال از آن مذاکرات، در آستانه دستیابی به تمام قدرت در این کشور است.
از این منظر مذاکرات بین الافغان و مشارکت طالبان در بخشی از قدرت ـ و نه همه آن ـ نمایشی بیش نبود و به همین دلیل به هیچ نتیجه ای نرسید. 
عقب نشینی از افغانستان که در دوره دولت بایدن عملیاتی شد، گام دومی بود که طالبان را به قدرت نزدیک کرد و به همین دلیل بود که مقامات کابل آمریکا را به خروج غیرمسئولانه از این کشور متهم کردند.
در واقع، آمریکا به هر دلیلی به حاکمیت طالبان در افغانستان چراغ سبز نشان داده و تحولات فعلی، خروجی یک سناریوی از پیش نوشته شده محسوب می شود.
البته حمایت ضمنی از طالبان، منحصر به آمریکا نبود و سایر قدرت های بزرگ مانند روسیه و چین به نحوی طالبان را به عنوان قدرت برتر در افغانستان به رسمیت شناختند. طالبان نیز با فعالیت های دیپلماتیک گسترده خود با اطراف خارجی طی سال های اخیر، زمینه ساز جلب حمایت کشورهای خارجی شد.  
دلیل دیگر به نفوذ و پایگاه اجتماعی طالبان در جامعه افغانستان به ویژه قوم پشتون به عنوان اکثریت قومیتی باز می گردد. تحلیل ساختار اجتماعی طالبان و ارتباط آن با پیشروی نظامی سریع ماه های گذشته، نشانگر این واقعیت است که که اعضای طالبان از داخل شهرها بر آن مسلط شدند، نه این که از خارج شهر آمده باشند.
ظاهرا مردم افغانستان حتی از سایر قومیت ها با مشاهده این واقعیت، هیچ مقاومتی از خود نشان نداده و تسلیم طالبان شدند. 
از سوی دیگر طالبان تاکتیک جنگی خود را تغییر داد و ضمن فاصله گرفتن از خشونت عریان گذشته، به ارائه پیام های اطمینان بخش به مردم پرداخت.
در این میان ضعف و ناکارآمدی و فساد دولت حاکم افغانستان هم به نارضایتی عمومی افغانی ها دامن زده و در نتیجه جذب وعده های طالبان شدند. ناتوانی و تزلزل دولت حاکم تا حدی بود که ترجیح داد بدون کوچکترین مقاومتی و بدون خونریزی قدرت را به رقیب واگذار کند.
از سوی دیگر، عدم مقاومت ارتش افغانستان موجب سقوط زودهنگام کابل شد. براساس برآورد دولت های غربی و ژنرال های آمریکایی که خود موسس ارتش افغانستان طی بیست سال گذشته هستند، نیروهای ارتش افغانستان در بدترین شرایط بدون کمک خارجی می بایست 3 تا 6 ماه مقاومت می کردند.
آموزش نیروهای ارتش توسط مربیان آمریکا و ناتو انجام شده و در سطح بالایی بودند و از طرفی جنگاوری و شجاعت افغان ها قابل انکار نیست. اما خیانت فرماندهان و همراهی مقام های محلی، یکی از مهمترین دلایل درهم شکستن بزرگترین لشکرهای افغانستان به ویژه در شمال این کشور بود. برخی نظامیان نیز به دلیل علایق ایدئولوژیک، با داعش همراه شدند و به این گروه پیوستند.
خروج ناگهانی نیروهای آمریکایی از افغانستان نیز نوعی خلا امنیتی ـ نظامی ایجاد کرد و ارتش افغانستان که وابستگی خاصی به آمریکا پیدا کرده بود، دچار نوعی شوک روانی شد.
از طرفی، اختلافات شدید در سطوح بالای حاکمیت، موجب تشتت و بی انگیزگی در صفوف ارتش افغانستان شده و به طور طبیعی انگیزه کافی برای مقابله با طالبان را نداشتند.
علاوه بر این، آمریکایی ها براساس تعهداتی که به دولت افغانستان داشتند، به محض حملات برق آسای طالبان می بایست عملیات خروج را برای کمک به ارتش افغانستان متوقف می کردند، اما آمریکایی ها برغم این حملات به خروج خود سرعت بخشیدند و اعلام کردند افغانی ها باید به دفاع از خود در برابر طالبان بپردازند.

دورنما
با توجه به سقوط کابل، بازگشت طالبان به قدرت و تشکیل امارت اسلامی (یا ذیل هر عنوان دیگری) محتملترین گزینه در آینده سیاسی افغانستان می باشد. با این حال طالبان برای هموار کردن راه حاکمیت، با موانع و چالش های متعددی در داخل و خارج مواجه خواهد بود.
در سطح داخلی، اداره کشور در شرایطی که افغانستان با مشکلات مزمن و ساختاری در ابعاد مختلف اجتماعی و اقتصادی دست و پنجه نرم می کند، کار ساده ای نیست و طالبان در کوتاه مدت و میان مدت قادر به ایجاد تحول خاصی در این کشور بحران زده نیست، خصوصا آن که رهبران این گروه تجربه و ظرفیت کافی برای کشورداری بر اساس الگوهای نوین توسعه در اختیار ندارند.
همچنین اگر طالبان در تغییر رویکرد ایدئولوژیک خود (همانند دوران امارت اسلامی گذشته) جدی نباشد، در تعامل با جامعه افغان که دارای تنوع قومیتی و فرهنگی است، دچار مشکل خواهد شد.

در سطح خارجی، بزرگترین چالش طالبان، کسب مشروعیت از طرف جامعه بین المللی می باشد، به ویژه آن که این گروه همچنان برچسب تروریسم را یدک می کشد. با توجه به این که طالبان تا این جای کار از حمایت ضمنی قدرت های بزرگ برخوردار شده و تا حدی خود را در راستای منافع آن ها همسو کرده است، بعید نیست طی یک روند سیاسی نه چندان سریع، از طرف جهانیان به رسمیت شناخته شود. چنین کاری مستلزم تغییر نگرش و رفتار طالبان در عرصه حکومت و مناسبات خارجی خواهد بود.

در هر حال افغانستان با حاکمیت طالبان، ممکن است به ثبات و امنیت نسبی دست یابد، اما با توجه به مشکلات زیرساختی و نیز مداخله و بازیگری قدرت های بیگانه به ویژه آمریکا در این کشور، تصور دورنمای روشنی برای این کشور عقب مانده و جنگزده، کار آسانی نیست.