از شیرین‌سازی تا تصفیه آب

نیاز به آب سالم و شیرین یکی از شروط اولیه بقا بر روی این کره خاکی است و کاهش ذخایر آن می‌تواند بقای بشر را به شدت تهدید کند. بیش از 5/1 میلیون کیلومتر مکعب از زمین را آب فرا گرفته است، اما 97 درصد این آب‌‏ها شور و غیر قابل نوشیدن هستند و 3 درصد باقی مانده به صورت یخ زده و غیر قابل مصرف در قطب‌‏ها و بر فراز قله کوه‌‏ها وجود دارد. تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر از کاهش نزولات جوی تا گرمای بی‌سابقه و تبخیر منابع آبی سبب بروز خشکسالی‌های گسترده در سطح زمین شده و ایران نیز نه تنها از این قاعده مستثنی نبوده؛ بلکه به سبب موقعیت جغرافیایی جزء اقلیم‌های خشک زمین به شمار می‌آید. این روزها بیش از هر زمانی در تاریخ دیرینه ایران‌زمین دچار مشکلات عدیده خشکسالی هستیم؛ مشکلاتی که به باور کارشناسان و دانشمندان حوزه آب و خاک بیش از آنکه مولود قهر طبیعت و کاهش مواهب طبیعی باشد، نتیجه سوء مدیریت در طی سال‌ها و باور نداشتن تجدیدناپذیری منابع است. تا آنجایی که به جای برنامه‌ریزی‌ها برای مصرف بهینه منابع و تجدید سرمایه‌های در حال نابودی، به دنبال ساخت سد و به باور خوش‌خیال مسئولان عملیات سازه‌ای برای آب نداشته هستیم. این در حالی است که منابع ذخیره آب شیرین در کشورمان هرروز بیشتر تحلیل می‌رود. اما چه می‌شود کرد؟ چه راه حل‌هایی برای حفظ منابع آبی و افزایش ذخایر آبی در کشور وجود دارد که به جای باور آنچه برخی از آن به قهر طبیعت یاد می‌کنند، دستی در کار بیاوریم و سرمایه‌ها‌ی‌مان را ماندگارتر کنیم؟ دیگران در این زمینه چه کرده‌اند و چه تجربه‌های موفقی داشته‌اند که توانسته‌اند ضامن بقای منابع آبی خود برای مدت زمان بیشتری باشند و به شهرها و دشت‌های لب تشنه آب برسانند؟

جلوگیری از حفر چاه

شاید اولین گزینه‌ای که به ذهن هر خواننده‌ای برسد، حفر چاه‌های عمیق در نواحی مختلف برای دسترسی به منابع آبی زیر زمین باشد؛ امری که شاید در نگاهی بسته سریع‌ترین راه باشد، اما در واقعیت مخرب‌ترین روش برای نابودی ذخایر باقی مانده آب است. تجربه ما و حتی دیگر کشورها همگی به این نتیجه می‌رسد که این روش سوای از صرف هزینه‌های بالا عایدی جز هدررفت ذخایر زیرزمینی ندارد.

شیرین‌سازی

در برخی کشورها چون دبی که از ذخایر آب شیرین زیرزمینی به سبب جزیره بودن بی‌بهره است، شاید مهم‌ترین راهکار شیرین‌سازی آب باشد تا جایی که به گفته کارشناسان، دبی از آب دریا برای تولید آب شیرین بهره می‌برد و بعد هم نمک باقی مانده را با هواپیما برای بارورسازی ابرهایش استفاده می‌کند. در حال حاضر ظرفیت تولید آب شیرین‌کن در دبی به 490 میلیون گالن در روز رسیده است؛ اما شیرین‌سازی آب گران‌ترین روش فرآوری آب است و به شدت هم می‌تواند تبعات محیط زیستی در بر داشته باشد و به گفته متخصصان فقط در شرایطی ما باید به سراغ شیرین‌سازی آب برویم که همه راه‌های دیگر را رفته باشیم و نتیجه‌ای حاصل نشده باشد. با این حال به گزارش نهاد‌های بین‌المللی نظیر بانک جهانی حدود 60 درصد از شیرین‌سازی آب دریا در دنیا متعلق به منطقه خاورمیانه است و از این 60 درصد هم فقط 2 درصد سهم ایران است و بخش اعظمی از این ظرفیت‌ها به کشور‌هایی نظیر عربستان سعودی، امارات متحده عربی و کویت تعلق دارد. طرحی که به گفته برخی شاید در کنار انتقال آب دریای جنوب و دریای خزر و بعد شیرین‌سازی بتواند مشکلات کم آبی برخی استان‌ها را برطرف کند؛ اما مطابق آنچه پیشتر گفته شد، هزینه‌های هنگفت آن و مضرات زیست محیطی فراوانی که دارد آن را برای کشور ما ناکارآمد کرده است.  شورابه تولیدشده در شیرین‌سازی به هر زیست‌بومی (چه در محیط آبی و چه در خشکی) وارد شود، اثرات مخرب بسیاری روی جانداران حاضر در آن محیط گذاشته و تعادل را در آن زیست‌بوم بر هم می‌زند و حتی می‌تواند باعث مرگ بسیاری از جانداران زیست‌بوم شود. عربستان سعودی هم برای تأمین آب مصرفی کشاورزی خود به سمت تصفیه و نمک‌زدایی آب دریا رفت، اما گران بودن این آب موجب شد که کشاورزی با این آب مقرون به صرفه نباشد و این طرح موفق نشود؛ تجربه‌های مشابهی در دیگر کشورها در خصوص کارآمد نبودن شیرین‌سازی به عنوان تأمین آب وجود دارد.

استفاده چندباره از منابع

از شیرین‌سازی آب که بگذریم، باید بگوییم استفاده چندباره از آب با تصفیه پسآب و فاضلاب یکی دیگر از روش‌هایی است که بسیاری از کشورهای دنیا برای حفاظت از منابع آبی خود به کار گرفته‌اند. مدیریت بهتر منابع آبی یکی از دلایل استفاده چند باره از آب و به عبارتی تصفیه فاضلاب و هدایت پسآب‌ها به شمار می‌آید.  همانطور که گفته شد، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در دنیای امروز کمبود منابع آب شرب است؛ به همین دلیل می‌توان با تصفیه پسآب‌های خاکستری بخش‌های مختلف، امکان استفاده مجدد از آنها را در بخش‌های دیگر فراهم کرد تا آب شرب باقی مانده تنها برای نوشیدن استفاده شود. برای نمونه، بسیاری از فاضلاب‌های سطحی و شهری پس از تصفیه در واحدهای کشاورزی و باغبانی قابل استفاده هستند.

سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی در گزارشی یکی از اصلی‌ترین دلایل کم‌آبی در دنیا را هدررفت آب در بخش خانگی و کشاورزی دانسته است؛ هدررفتی که می‌تواند با جمع‌آوری درست و تصفیه اصولی در بخش‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و از هدررفت منابع در بخش‌های دیگر جلوگیری کند؛ چرا که فاضلاب سوای آنکه هدررفت منابع آبی است، می‌تواند با ورود به منابع آبی سبب آلودگی آن نیز بشود.

بازسازی زیرسا خت‌ها

به گزارش این نهاد بین‌المللی، هزینه سالانه جایگزین کردن و بازسازی زیرساخت‌های صنعت آب در کشورهای در حال توسعه و بازارهای در حال گذار دنیا بیش از 3/1 هزار میلیارد دلار است. این سازمان تأکید کرده است، در صورتی که سالانه 772 میلیارد دلار در توسعه بخش فاضلاب و زیرساخت‌های تأمین آب سالم در دنیا سرمایه‌گذاری نشود، همین منابع آبی موجود هم غیرقابل استفاده خواهد بود. در حال حاضر، 782 میلیون نفر در سراسر جهان به آب پاک و 2/5 میلیارد نفر در جهان هم به سیستم فاضلاب دسترسی ندارند.  تصفیه آب یکی از روش‌های مطلوب در مصرف بهینه منابع آبی است. از این روش و آب بازیافتی آن به ویژه در مصارف کشاورزی و آبیاری فضای سبز استفاده می‌شود. کشورهای مختلفی از جمله اروپا و آمریکا در این زمینه تجربه‌های کارآمدی دارند. از سال 1929 بخش‌های بهداشتی کانتی لس آنجلس آب‌های بازیافتی را برای استفاده در آبیاری پارک‌ها استفاده می کردند و اولین مرکز احیای آب هم در سال 1932 در پارک گلدن گیت کالیفرنیا ساخته شده است؛ اما این موضوع در ایران روند کندی دارد؛ به گونه‌ای که عنوان می‌شود تنها 15 درصد فاضلاب شهری تصفیه می‌شود. از حدود 4/5 میلیارد متر مکعب فاضلاب شهری در کشور هر ساله حدود ۷۰۰ میلیون متر مکعب تصفیه و به پسآب تبدیل می‌شود.

تصفیه پسآب

در ایران 183 تصفیه‌خانه و ظرفیت اسمی یک میلیارد و 200 میلیون متر مکعب تولید پسآب وجود دارد و برنامه هم این است که این ظرفیت در سال‌های آتی به 4 میلیارد متر مکعب برسد؛ اما روند توسعه این طرح کند است و سرمایه‌گذاری‌ها اندک و قطره‌چکانی است. از طرفی هر متر مکعب فاضلاب بسته به میزان غلظتش بین 7 تا 15 متر مکعب آب سالم را آلوده می‌کند. با این حال، سالانه بیش از 3/5 میلیارد مترمکعب فاضلاب کشور بدون آنکه تصفیه شود، وارد چرخه محیط زیست می‌شود. در حال حاضر پسآب در صنایع و کشاورزی و فضای سبز استفاده  می‌شود. تغذیه آبخوان‌ها برای جلوگیری از مرگ آنها یکی از مهم‌ترین دستاوردهای تصفیه فاضلاب است. برای نمونه، این کار در دشت ورامین کمک زیادی به جلوگیری از فرونشست زمین کرده است. منابع آب‌های شیرین زمین در حال نابودی است و امید است روش‌های یادشده از مصرف بهینه تا تصفیه آب خاکستری بتواند در بلند مدت مشکل کم آبی و بی‌آبی بخش‌های مختلف این کره خاکی را برطرف کند.