تغییر معادلات میدان با دیپلماسی انقلابی

تابستان 1363 جبهه‌های جنگ، رکود خاصی را تجربه کرد. عملیات خیبر که در زمستان سال قبل انجام شده بود، فقط به بخشی از اهداف خود رسید و همین موجب شد تصمیم برای انجام عملیات‌های بعدی با مشکلات بیشتری روبه‌رو باشد.

در این محدوده زمانی قرار بود عملیات والفجر7 در محدوده پاسگاه زید واقع در شرق بصره انجام شود؛ اما دشمن در دوم و پنجم تیرماه 1363 با رها کردن آب در این منطقه، این محدوده را کاملا غیر قابل عبور کرد و در نتیجه، ‌انجام این عملیات،‌ توجیه عقلی و علمی نداشت. مقدمات عملیات والفجر8 هم در این سال فراهم شد، اما شرایط به نحوی پیش رفت که انجام آن هم میسر نشد. همین وضعیت حاکم بر جبهه‌ها باعث شد دستگاه دیپلماسی کشور، تحرکات بیشتری داشته باشد تا شاید بتواند شرایط را به نفع عرصه‌های نبرد و رزمندگان بهبود ببخشد.

یکی از مهم‌ترین رخدادهای حوزه دیپلماسی ایران در طول جنگ با عراق در همین دوره، یعنی تابستان سال 1363 رخ داد. این رویداد، سفر آیت‌الله خامنه‌ای، رئیس‌جمهور وقت به سه کشور سوریه، لیبی و الجزایر بود که نخستین سفر رسمی رئیس‌جمهور ایران به خارج از کشور به شمار می‌آمد. این سفرها از جمله نقاط عطف حرکت دیپلماتیک ایران به منظور تشریح مواضع جمهوری اسلامی برای محافل سیاسی و افکار عمومی جهانیان به شمار می‌آمد.

در دوران جنگ تحمیلی، سوریه و لیبی برخلاف سایر دولت‌های عربی که آشکارا از عراق حمایت می‌کردند، نه تنها از این کشور حمایت نکردند، بلکه در قبال ایران، مواضع و رویکردی مثبت و حمایت‌گرانه در پیش گرفتند و در نتیجه نوعی ائتلاف غیر رسمی بین این سه کشور پدید آمد. 

عراق به رهبری صدام قصد داشت جنگ با ایران را جنگ فارس‌ـ عرب یا جنگ شیعه‌ـ سنی معرفی کند، اما مواضع سوریه در پشتیبانی از جمهوری اسلامی ایران نقش مهمی در جلوگیری از موفقیت این طرح داشت.

از سوی دیگر، حمایت‌های لیبی از جمهوری اسلامی ایران نیز در شرایطی که بیشتر کشورهای منطقه به صورت آشکار یا نهان از عراق حمایت می‌کردند، نقش مهمی در کاهش فشارهای منطقه‌ای و جلوگیری از انزوای جمهوری اسلامی ایران در منطقه داشت؛ علاوه بر این، ایران از طریق کمک‌های این کشور می‌توانست برخی نیازهای نظامی خود را از بازارهای بین‌المللی تأمین کند.

آیت‌الله خامنه‌ای بعدازظهر پانزدهم شهریور، در رأس هیئتی وارد دمشق شد. استقبال از رئیس‌جمهور ایران و هیئت همراه وی در دمشق،‌ بی‌نظیر بود. آیت‌الله خامنه‌ای در طول اقامت خود در سوریه، علاوه بر حافظ اسد، رئیس‌جمهور و مقامات بلندپایه این کشور با تعدادی از علما و شخصیت‌های مذهبی و سیاسی لبنان و سوریه دیدار و گفت‌وگو کرد.

رئیس‌جمهور پیش از ترک سوریه (۱۷ شهریور) در یک مصاحبه مطبوعاتی ضمن تشریح مهم‌ترین محورهای ملاقات‌ها و مذاکرات انجام شده با مقامات سوریه به اشتراک نظر ایران و سوریه در قبال مسائل مربوط به رژیم اشغالگر قدس، طرح ایران برای اخراج رژیم صهیونیستی از سازمان ملل و جنگ ایران و عراق اشاره کرد.

آیت‌الله خامنه‌ای در پاسخ به پرسشی درباره مطرح شدن موضوع میانجی‌گری احتمالی سوریه در منازعه عراق و ایران در جریان مذاکرات مقامات ایرانی و سوری، این مسئله را نادرست خواند و گفت: «سوریه در مسئله جنگ همواره در کنار ما و همفکر ما بوده و در برداشت ما از جنگ و انگیزه تجاوز رژیم عراق به ایران اختلاف نظری نیست.»

رئیس‌جمهور ایران در ادامه سفر خود عصر روز هفدهم شهریور، با استقبال رسمی معمر قذافی رهبر لیبی، وارد این کشور شد. در این مذاکرات که بیش از سه ساعت ادامه داشت، طرح ایران برای اخراج رژیم صهیونیستی از مجامع بین‌المللی به ویژه سازمان ملل متحد مطرح شد و رهبر لیبی ضمن استقبال از این طرح اعلام کرد: «لیبی، آمادگی دارد تا با تمام امکانات خود در این فعالیت سیاسی با جمهوری اسلامی ایران همکاری کند.»

رئیس‌جمهور در ادامه سفر دوره‌ای خویش، روز نوزدهم شهریور، در الجزیره چند دور مذاکره درباره مسائل مهم منطقه‌ای و جهانی انجام داد. در مذاکرات رؤسای جمهور ایران و الجزایر، جمهوری دموکراتیک خلق الجزایر موافقت خود را با طرح جمهوری اسلامی ایران مبنی بر اخراج رژیم صهیونیستی از سازمان ملل اعلام کرد. عصر همین روز، محمدبن‌عبدالعزیز، رئیس‌جمهور صحرا نیز در محل اقامت آیت‌الله خامنه‌ای با وی دیدار کرد.

آیت‌الله خامنه‌ای و هیئت همراه روز بیستم شهریور، به کشور بازگشتند. رئیس‌جمهور در گفت‌وگویی با خبرنگاران در فرودگاه مهرآباد تهران، «مسائل مربوط به فلسطین و مطالعه بر روی شیوه‌های کار جهت یک همکاری چندجانبه به منظور مقابله با اسرائیل» را محور اصلی مذاکرات خود با سران سه کشور سوریه، لیبی و الجزایر اعلام کرد. به گفته آیت‌الله خامنه‌ای، وحدت عمل کشورهای اسلامی در برخورد با مسائل جهانی، از دیگر نکات مورد توجه در گفت‌و‌گوهای وی با سران سه کشور میزبان بوده است.

وی همچنین درباره طرح دیدگاه‌های جمهوری اسلامی در خصوص جنگ ایران و عراق، در دیدار با سران کشورهای سوریه، لیبی و الجزایر گفت: «دوستان ما مایل بودند نظرات ما را در مورد جنگ بدانند. ما هم خیلی کوتاه و صریح نظر جمهوری اسلامی ایران و امت ایران را برای آنها تشریح کردیم. گفتیم از نظر ما جنگ یک راه حل فشرده و خلاصه دارد و آن عبارت است از رفتن به سمت عراقِ بدون صدام و مادامی که این رژیم در عراق هست، صلح در منطقه برآورده شدنی نیست. همچنین نظرات خودمان را در مورد عراق و آنچه در نتیجه پیشرفت جنگ به دست خواهد آمد، تشریح کردیم.»

آیت‌الله خامنه‌ای همچنین در خطبه‌های نماز جمعه تهران در روز بیست و سوم شهریور، با اشاره به سفر دوره‌ای خود به سه کشور سوریه، لیبی و الجزایر، مسئله فلسطین و طرح اخراج رژیم صهیونیستی از سازمان ملل را از مهم‌ترین موضوعات این سفر برشمرد.

سفر رئیس‌جمهور به سوریه، لیبی و الجزایر در رسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی بازتاب یافت. رادیو بی‌بی‌سی در گزارشی از این سفر، با بیان اینکه در میان کشورهای جهان، سوریه نزدیک‌ترین متحد جمهوری اسلامی قلمداد می‌شود انتخاب سوریه را به عنوان نخستین مقصد اولین سفر رسمی رئیس‌جمهور ایران به خارج از کشور، طبیعی دانست. این رادیو همچنین استقبال گرم رئیس‌جمهور سوریه از هیئت نظامی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران را نشانه‌ای از نزدیکی روابط دو کشور برشمرد. خبرگزاری فرانسه نیز ضمن «غافلگیرانه» دانستن این سفر، آن را «اساساً در ارتباط با جنگ ایران و عراق» ارزیابی کرد.

رادیو بی‌بی‌سی در گزارشی کوشید بحث میانجیگری الجزایر در جنگ عراق علیه ایران را مطرح کند؛ ولی یک سخنگوی سفارت جمهوری اسلامی ایران گفت: «حتی منازعه ایران و عراق از محورهای مذاکرات هیئت ایرانی با مقامات الجزایری نبوده است.»

رادیو اسرائیل نیز در تفسیری در مورد سفر رئیس‌جمهور ایران به سه کشور سوریه، لیبی و الجزایر، ضمن اشاره به ابعاد و اهداف گوناگون این اقدام، جنگ ایران و عراق و امکان میانجیگری الجزایر در آن را یکی از محورهای اصلی مذاکرات رئیس‌جمهور ایران با مقامات عالی‌رتبه این سه کشور ارزیابی کرد!