مهندسی فضای رسانه ای

اول دی ماه سال 1331 بود که برای اولین بار حضرت امام خمینی(ره) در برابر خبرنگاران یک مجله ایرانی قرار گرفت و مصاحبه‌ای از ایشان انتشار عمومی یافت. در پی بازگشت «سیدعلی‌اکبر برقعی» از نشست صلح سوسیالیست‌ها در «وین» به شهر قم و جسارت و توهین عوامل حزب توده به دین مقدس اسلام و مرجعیت شیعه در پوشش حمایت از برقعی، شهر قم ملتهب شد. مردم متدین طی اجتماعی خواستار دستگیری و مجازات وی شدند که این اجتماع به درگیری و دخالت شهربانی و کشته شدن یک نفر و مجروح شدن تعدادی از افراد انجامید. پس از این حوادث مرجع عالی‌قدر شیعه، آیت‌الله العظمی بروجردی، حاج‌آقا روح‌اللّه خمینی را مسئول تحقیق و رسیدگی به موضوع کردند. در آن شرایط خبرنگار مجله «ترقی» برای تهیه گزارش از ماجرا به آقای بروجردی در قم آمده بود. آقای بروجردی اعلام می‌دارند اگر نظر مرا می‌خواهند، نزد آقای سیدروح‌اللّه خمینی، نماینده رسمی من بروند؛ از این‌ رو خبرنگار نزد امام خمینی رفته و با ایشان به گفت‌وگو می‌نشیند که بخشی از آن در مجله ترقی شماره 32 به سال ۱۳۳۱ ه. ش درج شده است.
سال‌ها طول کشید تا حضرت امام(ره) بار دیگر در برابر یک خبرنگار خارجی حاضر به مصاحبه شود. «لوسین ژرژ» خبرنگار روزنامه لوموند، اولین خبرنگاری است که در چهارم اردیبهشت ماه 1357 موفق به مصاحبه با حضرت امام خمینی در منزل ایشان در نجف شد و متن آن در تاریخ 6 مه 1978 میلادی (16/2/1357) در آن روزنامه به چاپ رسید.
این دیدار به دنبال وقوع قیام‌های بزرگ مردمی در قم و تبریز در اواخر سال 1356 و گسترش آن به سایر شهرها و همراهی دانشگاه‌ها و تثبیت رهبری حضرت امام(ره) از منظر رسانه‌های بین‌المللی انجام می‌شود.
ژرژ درباره این دیدار می‌نویسد: «اکنون ما در حضور آیت اللُّه در اتاقی 2 * 3 متر و در خانه‌ای هستیم که در دورترین قسمت نجف واقع است... آیت‌اللَّه خمینی با چهره‌ای لاغر که محاسنی سفید آن را کشیده‌تر می‌کرد، با بیانی متهورانه و لحنی آرام، به مدت دو ساعت با ما سخن گفت. حتی وقتی به این مطلب و تکرار آن می‌پرداخت که ایران باید خود را از شرّ شاه خلاص کند و نیز هنگامی که به مرگ پسرش اشاره می‌کرد، نه آثار هیجان در صدایش دیده می‌شد و نه در خطوط چهره‌اش حرکتی ملاحظه می‌گردید. وضع رفتار و قدرت تسلط و کفّ نفس او خردمندانه بود. آیت‌الله به جای آنکه با فشار بر روی کلمات، ایمان و اعتقاد خود را به مخاطبش ابلاغ کند، با نگاه خود چنین می‌کرد، نگاهی که همواره نافذ بود؛ اما هنگامی که مطلب به جای حساس و عمده‌ای می‌رسید، تیز و غیر قابل تحمل می‌شد. آیت‌الله، عزمی راسخ و کامل دارد و در صدد قبول هیچ گونه مصالحه‌ای نیست. مصمم است که در مبارزه خود علیه شاه تا پایان پیش برود...» اما با رفتن حضرت امام(ره) به پاریس، شاهد برگزاری نشست‌های خبری متعدد با خبرنگاران از سراسر جهان هستیم. در این مقطع حساس حضرت امام(ره) به چهره‌ای رسانه‌ای بدل شد که به راحتی در برابر خبرنگار قرار می‌گرفت و به انواع و اقسام سؤالات بدون هیچ حذف و محدودیت و سانسوری پاسخ می‌داد و متن آن در رسانه‌های مختلف انتشار می‌یافت و نشان داد رابطه صمیمی و تنگاتنگی با رسانه و مطبوعات دارد. در مدت اقامت در فرانسه که 118 روز به طول انجامید، حضرت امام(ره) 117 مصاحبه با خبرنگاران رسانه‌های گروهی و مطبوعات و رادیو و تلویزیون سراسر دنیا و خبرگزاری‌های خارجی داشتند و در 22 مهر 1357 گزارشگر روزنامه فیگارو اولین مصاحبه را با امام انجام داد و مسیر را برای مطبوعات دیگر فرانسه و خبرگزاری‌های سراسر جهان هموار کرد. سیدصادق طباطبایی در خاطراتش در این باره می‌نویسد: «با هجوم خبرنگاران رادیو و تلویزیون‌ها و خبرگزاری‌ها و مطبوعات سراسر دنیا، به نوفل لوشاتو باعث شد که سازمانی به مصاحبه‌های امام خمینی داده شود. این موضوع را یک شب در جمعی با حضور آقایان حبیبی، یزدی، موسوی، خوئینی‌ها، مرحوم لاهوتی و سیداحمد آقا مطرح کردیم و قرار شد یک کمیته‌ 3، 4 نفری تشکیل بشود... البته متناسب با حوزه‌ اقامت و فعالیت‌های سیاسی، افراد دیگری هم مساعدت می‌کردند. خبرگزاری‌ها و مطبوعات انگلیسی زبان را غالباً آقای یزدی خودش حضور داشت و چنانچه مصاحبه‌ها با مطبوعات آلمان بود، من شرکت می‌کردم و یا اگر با خبرنگاران عربی و خاورمیانه بود، آقای دعایی کمک می‌کرد. گاهی ما فهرستی داشتیم شامل دویست نفر خبرنگار که درخواست ملاقات برای مصاحبه با امام را داشته و در نوبت قرار گرفته بودند. نحوه کار به این شکل تنظیم شد که خبرنگاران سؤالات خودشان را ابتدا تحویل می‌دادند، این سؤالات بررسی می‌شد و خدمت امام داده می‌شد. امام که پاسخ می‌دادند، آنگاه وقت دیدار و مصاحبه تعیین می‌گشت. خبرنگار می‌آمد و چند دقیقه‌ای نزد امام می‌نشست و چنانچه لازم بود، امام توضیح بیشتری می‌دادند و اگر سؤال دیگری بود، مجدداً مطرح می‌شد. دوستان ترجمه می‌کردند و امام هم پاسخ می‌گفتند. در مورد مصاحبه‌های تلویزیونی نیز با یک سازماندهی قبلی بود... باز هم سؤالات از قبل آماده و بررسی می‌شد و امام پاسخ‌های لازم را می‌دادند. گرفتن سؤالات از قبل این مزیت را داشت که اولاً وقت امام با ترجمه‌ سؤالات خبرنگار و ترجمه‌ پاسخ گرفته نمی‌شد. ثانیاً از یک مقطعی به بعد سؤالات تکراری بود و امام پاسخ سؤالات را قبلا داده بودند.» همین مرام کافی بود تا در آن مقطع از این حقیقت حکایت داشته باشد که این رهبر و مرجع بزرگ دینی که در رأس هدایت یک انقلاب سیاسی قرار گرفته است، نگاه مثبتی به نهادهای جامعه مدنی از جمله رسانه‌ها و مطبوعات دارد و همین مشی بود که مبارزان سیاسی را مطمئن کرد که در نظام سیاسی‌ای که شکل خواهد یافت، به مقولاتی چون توسعه سیاسی، آزادی‌های اجتماعی‌ـ فرهنگی، شکل‌گیری رسانه‌ها و احزاب سیاسی فعال توجه خواهد شد و در ایران زمین پس از قرن‌ها حاکمیت نظام‌های خودکامه سلطنتی، شاهد شکل‌گیری نظامی مردم‌سالار با همه الزامات آن باشیم.