بارورسازی ابرها چقدر شدنی است؟

یکی از راه‌های نوین تأمین منابع آبی برای کشورها، به‌ویژه آنهایی که با بحران آب روبه‌رو هستند، بارورسازی ابرهاست. در قرن نوزدهم میلادی، برخی کوشش کردند با توپ، موشک و دینامیت ابرها را به بارش وادارند. از آغاز قرن بیستم میلادی که دانش بشر درباره‌ چگونگی بارش ابرها و سازوکار بارش افزایش یافت، کوشش‌های علمی برای تأثیرگذاری بر ابرها و تغییر روند طبیعی بارندگی آغاز شد. در سال ۱۹۳۲، دانشمندان روسی در مؤسسه باران مصنوعی در جهت کشف راهی برای تعدیل مصنوعی آب‌وهوا سرگرم تحقیق شدند. نخستین آزمایش باروری ابر در سال ۱۹۳۷ در هلند به‌وسیله یخ خشک صورت گرفت. در سال ۱۹۴۲، یک دانشمند آلمانی به نام «فندایزن» آزمایش بارورسازی ابرها را از طریق هواپیما انجام داد. او برای بارور کردن ابرها از شن و ماسه استفاده کرد، اما نتیجه کار چندان موفقیت‌آمیز نبود. متأسفانه، فندایزن در طول جنگ جهانی دوم کشته شد و نتوانست آزمایش‌های خود را ادامه دهد؛ اما فعالیت‌های جدی در این زمینه پس از جنگ جهانی دوم آغاز شد. در سال ۱۹۴۶ میلادی، دکتر «برنارد ونگوت» کشف کرد که بلورهای بسیار ریز یدید نقره باعث تشکیل بلورهای یخ در بخار آب می‌شوند. ونگوت به این دلیل یدید نقره را برگزید که فاصله‌ مولکول‌ها در شبکه‌ بلوری آن با فاصله‌ مولکول‌های آب در شبکه‌ بلور یخ بسیار نزدیک است. همچنین او روشی را ابداع کرد تا بتوان ذره‌های بسیار ریزی از یدید نقره را فراهم آورد.

یخ خشک به کمک آمد
در همان زمان، «وین سنت شیفر» و «اروینگ لانگمویر» در آزمایشگاه شرکت جنرال الکتریک آمریکا روی طرح بارورسازی ابرها با یخ خشک (دی‌اکسیدکربن جامد) کار می‌کردند. آنها مقدار زیادی یخ خشک را با هواپیما در میان ابرها پاشیدند و بارش مصنوعی ایجاد کردند. شیفر در آزمایشگاه جنرال الکتریک برای اولین بار موفق به ایجاد باران مصنوعی شد. وی پی برد یخ خشک می‌تواند قطره‌های آب ابر سرد (قطره‌های آب مایع با دمای زیر صفر درجه سانتی‌گراد) را به کریستال‌های یخ تبدیل کند. او در آزمایشی در حدود 1/5 کیلوگرم یخ خشک را از طریق هواپیما در داخل ابرهای استراتوکومولوس تزریق کرد. در این آزمایش، شفر پس از حدود پنج دقیقه بارش برف در زیر ابر را مشاهده کرد. به‌این‌ترتیب شیفر و دیگران، آزمایش‌های خود را ادامه دادند و در حدود سال‌های ۱۹۵۰ باروری ابرها به صورت یک فناوری آغاز شد. از آن تاریخ تاکنون پروژه‌های باروری ابرها در بسیاری از کشورهای جهان اجرا شده است.

اجرای طرح «بارورسازی» ابرها در ایران
در ایران، طرح باروری ابرها با استفاده از هواپیما و ژنراتورهای زمینی در فاصله زمانی سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ به‌منظور افزایش ذخیره آبی سدهای لتیان و کرج در رودخانه‌های جاجرود و کرج همچنین از سال ۱۳۶۸ با استفاده از ژنراتورهای زمینی در شیرکوه اجرا شد. مرحله جدید اجرای این طرح با استفاده از هواپیمای مخصوص از بهمن سال ۱۳۷۷ آغاز شد و تاکنون چندین پروژه در بخش‌های مرکزی ایران و استان‌های گیلان، مازندران، اردبیل، آذربایجان‌های غربی و شرقی، تهران و کرمانشاه به اجرا درآمده است؛ اما سؤالی که همیشه اذهان جامعه را در واکنش به خشکسالی به خود مشغول کرده، این است که آیا پروژه «بارورسازی» ابرها می‌تواند پایانی بر کاهش ریزش‌های جوی کشور باشد؟

موافقان و مخالفان چه گفتند؟
این روش همچون سایر روش‌ها، موافقان و مخالفان زیادی دارد. موافقان اجرای روش «بارورسازی ابرها» معتقدند، اجرای این روش در بسیاری از کشورها موفقت‌آمیز بوده و طبق اعلام سازمان جهانی هواشناسی، 60 کشور در سال 2018 به شکل نتیجه‌بخشی ابرها را در کشور خود بارور کرده‌اند.

۴۹ درصد ابرهای کشور قابلیت بارورسازی دارند
سال گذشته «علیرضا الوندی»، رئیس هیئت‌ مدیره سازمان همبستگی کشاورزی ادعا کرده بود با توجه به خشکسالی بزرگی که در راه است، ۴۹ درصد ابرهای کشور قابلیت بارورسازی دارند و کشور دارای یک فروند هواپیما برای بارورسازی بوده است؛ در حالی ‌که حداقل هواپیمای موردنیاز برای بارورسازی چهار فروند است. او همچنین ادعا کرده بود که اگر این کار انجام شود، 80 میلیارد مترمکعب به بارندگی کشور اضافه می‌شود.
این ادعاها در شرایطی مطرح می‌شود که نظر مخالفان هم در واکنش به روش بارورسازی ابرها قابل‌ توجه است. آنها معتقدند، بارور کردن ابرها تأثیری در گذر از خشکسالی ندارد؛ زیرا در کنار بی‌اثر بودن این روش احتمال اینکه باعث کمتر شدن بارش شویم هم زیاد است. آنها می‌گویند، طی سالیانی که از عمر بارورسازی ابرها در جهان می‌گذرد، کشورهای بسیار زیادی به این حوزه ورود کرده‌اند و سعی داشته‌اند به روش‌های مختلف، مقدار بارش را در مناطق موردنظر خود بالا ببرند و نتایج همه این تلاش‌ها منجر به انتشار مقالات متعدد در مجلات علمی جهان شد و جالب اینکه در میان این مقالات متعدد، حتی یک مقاله یافت نمی‌شود که ادعا کند از طریق بارورسازی ابرها، مشکل کم‌آبی حتی در یک منطقه کوچک و در یک بازه زمانی کوتاه حل‌شده و در بسیاری از این مقالات به‌ویژه مقالاتی که به تازگی منتشر شده، به این نتیجه رسیده‌اند که باروری ابرها راه ‌حل رفع مشکل خشکسالی و کم‌ آبی نیست.

بارورسازی ابرها، فقط در شرایط خاص!
چندی پیش «امیرحسین مشکواتی» دانشیار و استاد هواشناسی دانشگاه آزاد اسلامی گفت: «عملیات بارورسازی در یک منطقه باید با تمهیدات خاصی انجام شود؛ وگرنه بی‌فایده خواهد بود. مثلاً در کشور امارات با این بارش و باروری که ایجاد کردند، چقدر آب توانستند ایجاد کنند؟ این موضوع ازنظر علمی امکان‌پذیر است، ولی باید مؤثر بودن را در نظر گرفت. بارندگی از طریق بارور کردن ابر‌ها باید در مکانی مناسب عملیاتی شود که به آب قابل‌استفاده تبدیل شود؛ وگرنه در بیابان فایده نخواهد داشت، مثلاً بارش باید بالای حوضه آبریز صورت بگیرد که به داخل نهر آب جاری شود و سپس به پشت سد برسد. با توجه به کلیه مستندات علمی موجود، بارورسازی ابرها نمی‌تواند مشکل خشکسالی و کم‌بارشی کشورها را حل کنند.»
این دانشیار دانشگاه در ادامه افزود: «در شهری مانند تهران اگر بارور‌ی ابر برای بارش صورت بگیرد، به علت گرمی هوا قبل رسیدن به زمین تبخیر می‌شود. یا مثلاً در منطقه‌ای مانند یزد که در طول سال مقدار ابر در آن بسیار کم است و نوع ابر نیز برای بارش مناسب نیست، چگونه باید انتظار داشته باشیم عملیات بارورسازی ابر‌ها نتیجه‌بخش باشد؟»

بارورسازی ابرها در ایران ادامه دارد
سال 1397 نیز طرح بارورسازی ابرها در حالی دوباره در کشور مطرح شد که سازمان هواشناسی اعلام کرده بود این طرح نتیجه‌بخش نبوده و در افزایش بارش‌ها نیز تأثیری نداشته است، اما به گفته «رحیم میدانی» معاون وزیر نیرو در دولت دوازدهم، بارورسازی ابرها در بهترین شرایط ۱۵ درصد میزان بارش‌ها را افزایش می‌دهد که این مقدار بارش در برخی مناطق مؤثر است.
سال گذشته «علیرضا سعیدی» با بیان اینکه عملیات بارورسازی در کشور هیچ‌وقت متوقف نشده، گفت: «حدود 10 سال است که بارورسازی ابرها به شکل کلاسیک در ایران اجرا می‌شود. این عملیات با توجه به بودجه هر دو سال یک‌بار صورت می‌پذیرد که عمده بودجه مربوط به اجاره هواپیماست.»
سعیدی با اشاره به قدیمی بودن تجهیزات، افزود: « پیش ‌از این تا سال‌های 1396 و 1397 دو فروند هواپیما برای بارورسازی در اختیار داشتیم که به دلیل فرسودگی از عملیات کنار گذاشته شدند؛ اما با کمک هوافضای سپاه، هواپیمایی را از سال 1399 تجهیز کرده‌ایم و به‌صورت فعال قصد داریم بارورسازی ابرها را انجام دهیم که عملیاتی هم در غرب انجام شده است.»

بهره سخن
در دنیای امروز، بهره‌گیری از فناوری باروری ابرها یكی از راهكارهای مقابله با بحران کم‌آبی به شمار می‌رود که البته اجرای آن در کشورها همواره با اما و اگرهای زیادی مواجه بوده است. توجه به این نکته نیز ضروری است که میانگین بارش در کشور به‌طورکلی یک‌سوم جهان است؛ یعنی ایران همیشه با کمبود بارش و کاهش منابع آب مواجه بوده و هست و این به معنای آن است که حتی در سال‌هایی که بارندگی نرمال یا بیش از میزان نرمال است، باز هم میزان بارندگی کمتر از میانگین جهانی است. بنابراین، نیاز است مسئولان کشور، هم بحث‌های صرفه‌جویی در مصرف آب را مدنظر داشته باشند و هم مدیریت منابع و تولید آب را. بارورسازی ابرها هم یکی از راهکارهایی است که همواره مورد توجه کشورهای خشک و کم آب است؛ اما طبق گفته کارشناسان باید روی حوضه آبریز سدها تمرکز کرد و برای مناطقی که سد وجود ندارد، چاره‌ای اندیشیده شود.