آینده‌نگری آماده‌سازی و بهره‌گیری از دانش و تجربه

معاونت امور زیربنایی به مثابه یک معاونت درون دستگاهی در مجموعه سازمان پدافند غیرعامل کشور تعریف می‌شود و بزرگ‌ترین معاونت دستگاهی است که بیش از 60 دستگاه اجرایی کشور را در همه حوزه‌ها در موضوع پدافند غیرعامل راهبری می‌کند. برای اینکه بدانیم چه اقداماتی در مجموعه دستگاه‌های تابع معاونت امور زیربنایی انجام و برنامه‌ریزی شده و این معاونت چه دستاورهایی داشته است، با مهندس مصطفی طزری، سرپرست معاونت زیربنایی سازمان پدافند غیرعامل کشور گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

اگر موافق باشید تعریف شما از حدود و ثغور تعریف پدافند غیرعامل و آنچه باید به عنوان وظیفه و تکلیف در این حوزه دنبال کنیم، بشنویم.

پدافند غیرعامل یک تعریف نظری دارد که همان بند یک سیاست‌های کلی نظام، مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام و ابلاغیه رهبر معظم انقلاب در سال 1389 است. در بند یک این سیاست‌ها، تعریف نظری پدافند غیرعامل مجموعه اقدامات غیرمسلحانه‌ای است که موجب کاهش آسیب‌پذیری و افزایش بازدارندگی، ارتقای پایداری ملی، تسهیل مدیریت بحران و تداوم فعالیت‌های ضروری در برابر اقدامات خصمانه دشمن می‌شود؛ اما جدا از این تعریف نظری، تعریف مفهومی هم در حوزه پدافند غیرعامل داریم. اساس کار ما در تعامل با دستگاه‌ها، پیشبرد برنامه‌ها و اقداماتی است که برای آن برنامه‌ریزی می‌کنیم و مبنای عمل ما هستند. اگر بخواهیم تعریفی برمبنای مفهومی ارائه کنیم، می‌توان گفت، پدافند غیرعامل تعیین سهم دفاع تخصصی از کشور است؛ یعنی هر زیرساخت، هر مرکز و دستگاه اجرایی متناسب با مأموریتی که در کشور ارائه می‌کند، بتواند لایه‌های دفاعی خودش را در مقابل تهدیداتی که برای مأموریت او متصور است، پیش‌بینی کند. برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام بدهد تا باعث شود یکسری اقدامات مانع اثرگذاری این تهدیدات شود. اگر به هردلیلی اقدامات پیشگیرانه نبود و تهدیدات، اثرگذاری داشت نیز بتواند از اثرات و پیامدهای آن بکاهد و کاهش آسیب‌پذیری‌ها را به دنبال داشته باشد. چون ما یک مفهوم آسیب‌پذیری و یک مفهوم تهدید داریم. تهدید دست ما نیست و اقدامی است که دشمن برنامه‌ریزی و عملیاتی می‌کند تا بتواند به اهداف خودش دست پیدا کند؛ اما آسیب‌پذیری‌ها در اختیار ماست. ما در جایگاه متولیان امر در دستگاه‌های اجرایی در حوزه مأموریت یک زیرساخت با آن سروکار داریم و با برخی اقدامات و برنامه‌ریزی‌ها می‌توانیم کم و کاستی‌ها را برطرف کرده و کاهش بدهیم و یک بازدارندگی در برابر این تهدیدات ایجاد کنیم که اگر این تهدیدات واقعی شد، حداقل اثرگذاری را داشته باشیم. با این تعریف و چارچوبی که ارائه شد، در مجموعه معاونت امور زیربنایی، حدود 60 دستگاه را در موضوعات حوزه پدافند غیرعامل راهبری و مبتنی بر این چارچوب یکسری برنامه‌ریزی‌ها را دنبال می‌کند.

برخی از این دستگاه‌ها را برای‌مان معرفی کنید.

مجموعه قوه قضائیه، بیش از 13 سازمان و مجموعه تابعه قوه قضائیه، قوه مقننه و مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش‌های مجلس و مجموعه سازمان‌ها و نهادهایی، مانند دیوان محاسبات جزء دستگاه‌های اصلی هستند که موضوع پدافند غیرعامل را با آنها دنبال می‌کنیم. مجموعه وزارت راه و شهرسازی با بیش از 15 سازمان، شرکت و مجموعه‌های بزرگ زیرساختی و خدماتی در حوزه مدیریت اجرایی کشور که هر یک از این زیرمجموعه‌ها خودشان در حد و اندازه یک وزارتخانه هستند. مجموعه‌هایی، مانند سازمان بنادر، سازمان هواپیمایی، راه آهن، راهداری، شرکت ساخت و توسعه و مجموعه‌هایی از این قبیل که ذیل وزارت راه و شهرسازی تعریف می‌شوند، مأموریتی را که در نظام اجرایی کشور برعهده شان گذاشته شده است، دنبال می‌کنند. وزارت اقتصاد و دارایی که با بیش از 9 سازمان، مرکز و مجموعه زیرمجموعه جزء وزارتخانه‌های بزرگ، کلیدی و اساسی در کشور است و مجموعه‌هایی، مانند سازمان امور مالیاتی، بورس و گمرک زیرمجموعه آن هستند و خود وزارت اقتصاد به عنوان سیاستگذار عرصه اقتصاد کشور یکی از نهادهای دارای اهمیت در کشور است که جزء دستگاه‌های تابعه معاونت امور زیربنایی قرار می‌گیرد.
افزون بر این، مجموعه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با زیرمجموعه‌هایش، وزارت امورخارجه، وزارت دادگستری، نهادهای تحت مدیریت و رهبری دفتر رهبر معظم انقلاب، مانند کمیته امداد و ستاد اجرایی فرمان امام(ره) و همچنین دستگاه‌ها و نهادهایی که ذیل ستاد قوه مجریه تعریف می‌شوند؛ مانند نهاد ریاست‌جمهوری، سازمان برنامه و دستگاه‌هایی از این قبیل جزء نهادهای تابعه معاونت امور زیربنایی هستند. این تعریف و توضیح را از این بابت ارائه دادم که بخش عمده‌ای از دستگاه‌های اجرایی کشور همه موضوعات پدافند غیرعامل‌شان در شقوق مختلف برعهده ماست؛ یعنی اگر حرفی از تهدیدات زیستی، سایبری، پرتویی، پدافند الکترونیک و شیمیایی می‌زنیم، همه این تهدیدات متناسب با مأموریت‌هایی تعریف می‌شود که در هر یک از دستگاه‌ها وجود دارد و باید یکسری برنامه‌ریزی‌ها برای کاهش اثرپذیری این تهدیدات برمبنای مأموریت آن دستگاه دنبال کنیم. یک حجم بسیار گسترده و تعدد حوزه زیرساختی را در مجموعه امور زیربنایی شاهد هستیم و تکلیف داریم اقداماتی را دنبال کنیم که به همت همکاران عزیز و بزرگوار که شبانه‌روز دغدغه‌مندانه فکر و برنامه‌ریزی می‌کنند و در کنار مسئولان دستگاه‌های اجرایی موضوع مصون‌سازی را در دستگاه‌ها دنبال می‌کنند، تلاش شده است طی این سال‌ها بتوانیم حداکثر اثرگذاری را در این منظومه پدافند غیرعامل کشور داشته باشیم.

مهم‌ترین اقداماتی که معاونت زیربنایی در دستگاه‌های اجرایی دنبال می‌کند، چیست؟

ما در مجموعه معاونت زیربنایی یکسری اقدامات را در حوزه‌های گوناگون دنبال می‌کنیم. برخی از این اقدامات در حوزه گفتمان‌سازی و ترویج مفاهیم پدافند غیرعامل می‌گنجد. برخی هم در حوزه اقدامات فرهنگی و آموزشی تعریف می‌شود که با همکاری مسئولان دستگاه‌های اجرایی به ویژه در این دو سال اخیر دنبال کردیم که همکاری قابل توجهی از سوی بدنه دستگاه‌های اجرایی کشور با سازمان پدافند غیرعامل با تغییر رویکردی که در دولت حجت‌الاسلام و المسلمین رئیسی شاهدش بودیم، صورت پذیرفت. آموزش‌های عمومی و تخصصی متناسب با تهدیدات متصوری که بر هر یک از زیرساخت‌ها وجود دارد، بخش عمده‌ای از اقداماتی بوده است که در دستگاه دنبال کردیم. اقدامات حوزه فرهنگی، مانند برگزاری مسابقات، نشست‌ها، همایش‌های تبیینی و برگزاری نمایشگاه‌های ارائه دستاوردهای حوزه‌های مختلف در پدافند غیرعامل از جمله اقداماتی بوده است که در حوزه‌های فرهنگی و تبیینی سعی کرده‌ایم با همکاری خود دستگاه‌ها و تأمین اعتبار و پیش‌بینی سازوکارهای لازم در مجموعه دستگاه‌های اجرایی برنامه‌ریزی و اجرایی کنیم که خوشبختانه توفیق بسیار خوبی هم در این عرصه شاهد بودیم.
در کنار این، مجموعه اقدامات آموزشی و فرهنگی و حوزه تبیینی و اجتماعی به تعبیری، مقوله‌ای را به جد دنبال و برنامه‌ریزی کردیم که بحث ارتقای آمادگی‌ها بوده است. مؤلفه‌ای که حضرت آقا در دیدار با فرماندهان عالی نیروهای مسلح در ابتدای سال برآن تأکید داشتند، این است که ارتقای آمادگی‌ها موجب بازدارندگی می‌شود. این موضوع باید به منزله یک مؤلفه اساسی در لایه دفاعی کشور مورد توجه قرار گیرد. طبیعتاً با مبنا قراردادن این تدبیر رهبر معظم انقلاب مجموعه آنچه در طول سالیان مختلف احساس و احصا کردیم، در تعامل با دستگاه‌های اجرایی و اقداماتی که صورت گرفته برنامه‌ریزی ویژه‌ای را برای برگزاری رزمایش‌های ارتقای آمادگی انجام داده‌ایم. این اقدامات، متناسب با تهدیداتی است که برای یک زیرساخت در حوزه اقتصادی و راه و شهرسازی یا حوزه‌های حاکمیتی و سیاسی، مانند قوه مقننه و دستگاه‌ها و نهادهایی، مانند کمیته امداد، سازمان بهزیستی و تأمین اجتماعی که درگیری بسیار عمده‌ای با عموم مردم دارد، وجود دارد. برای نمونه، بیش از 57 درصد مردم خدمات مستقیم از مجموعه سازمان تأمین اجتماعی دریافت می‌کنند. اعتقادمان این است که هراندازه بتوانیم در حوزه رزمایش سرمایه‌گذاری و آسیب‌پذیری‌ها را احصا و برطرف کنیم، می‌توانیم هزینه پیامدهای ناشی از تهدیدات احتمالی را کاهش دهیم. در همین زمینه در سال‌های پیش از کرونا، و زمانی که کسی احساس خطری از یک پاندمی نمی‌کرد، بعد از ابلاغ آیین‌نامه مرزبانی زیستی ما یک مانور پدافند زیستی برگزار کردیم که سناریوی آن ورود یک بیماری ویروسی تنفسی واگیردار از طریق مرزهای هوایی بود. این رزمایش در مجموعه شهر فرودگاهی امام خمینی(ره) در سال 1396 برگزار شد. دستاورد این رزمایش در حوزه ارتقای دانش نیروی انسانی و سازوکارهای لازم برای مقابله با تهدیدات در زمان کرونا، به کار گرفته شد. هرچند می‌شد بهره‌برداری بیشتر و حداکثری از این دستاورد داشته باشیم؛ اما بنا به دلایلی که برخی از آن به همکاری نکردن مسئولان دولت برمی‌گردد، امکان استفاده کامل از این تجارب نشد، شاید با به کارگیری تجربه این رزمایش‌ها حداقل در حوزه مدیریت مرزی پایانه‌های بین‌المللی شاهد مشکلات کمتری بودیم.
افزون بر مجموعه حوزه آموزش و رزمایش و مجموعه اقداماتی که در حوزه ارتقای آمادگی‌ها دنبال می‌کنیم، یکسری از موضوعات را در قالب تدوین طرح‌های مطالعاتی و برنامه‌هایی که با عنوان برنامه‌های کاهش آسیب‌پذیری و افزایش بازدارندگی برنامه‌ریزی می‌شود، دنبال می‌کنیم؛ یعنی مبتنی برآنچه در قالب بازدیدهای میدانی در جلسات یا در هنگام برگزاری رزمایش‌ها از آسیب‌پذیری‌های دستگاه‌ها احصا می‌کنیم با عنوان طرح‌های مطالعاتی احصا می‌شود تا به عنوان راهبردهای مقابله با این مشکلات و آسیب‌پذیری‌ها و به عنوان یک برنامه مستقل در حوزه پدافند غیرعامل با دستگاه‌ها دنبال شود. این برنامه تحت عنوان مطالعات جامع پدافند غیرعامل یک زیرساخت یا دستگاه، آسیب‌پذیری دستگاه‌ها را در قالب کار پژوهشی جامع شناسایی می‌کند؛ یعنی دارایی‌های‌شان را احصا، سطح‌بندی و برآورد می‌کند و اقدامات لازم برای مقابله با تهدیدات متصور را پیشنهاد می‌دهد. عمل به راهکارهای این برنامه، کاهش یا دفع آسیب‌پذیری در زیرساخت را به دنبال خواهد داشت. مجموعه این مطالعات باید مبتنی بر یک کار پژوهشی انجام شود. کار علمی و تحقیقی هم نتایجش قابل پذیرش، قابل استناد، قابل باور و درک برای مسئولان است و هم خروجی‌ها متناسب با هر زیرساخت به عینه برای هر تهدید برآورد می‌کند. افزون برمواردی که گفته شد یکسری اقدامات و برنامه‌ها را هم در چارچوب نظارت، ارزیابی و اصول اطمینان از عملیاتی شدن و اجرایی شدن برنامه‌ها دنبال می‌کنیم تا از اجرای برنامه‌های مذکور اطمینان حاصل کنیم. یک سری برنامه‌ها نیز با عنوان ارزیابی‌های دوره‌ای، در قالب بازدیدهای میدانی، در قالب مانورها، تست‌ها و ارزیابی‌ها صورت می‌گیرد که برای ما در نقش متولی اطمینان حاصل شود که اگر فرآیندی را در مجموعه دستگاه‌ها دنبال کردیم، خروجی‌اش به کاهش آسیب‌پذیری آن دستگاه منجر خواهد شد. هدف‌گذاری ما این است که آموزش منتج به این شود که کادرسازی در مجموعه دستگاه‌های اجرایی اتفاق بیفتد؛ یعنی همه عوامل و عزیزانی که مأموریت خاص خودشان را در آن دستگاه اجرایی دنبال می‌کنند، به طور کامل با مخاطرات احتمالی آشنا باشند. در چنین وضعیتی، تا حد زیادی می‌توان ریسک تهدیدات را در دستگاه به صفر نزدیک کرد. در این صورت اگر قرار باشد زیرساختی به بهره‌برداری برسد، از همان ابتدا اقدامات لازم برای کاهش آسیب‌پذیری آن انجام خواهد شد و دیگر نیازی نیست پس از احداث پروژه به دنبال کاهش آسیب‌پذیری با صرف هزینه‌های هنگفت باشیم. اما اگر پا به پای شکل‌گیری یک زیرساخت و پایه‌گذاری یک مأموریت، ملاحظات و الزامات پدافند غیرعامل را بتوانیم دخیل کنیم، طبیعتاً این دیگر هزینه نیست و سرمایه‌گذاری است. در چنین مواردی هم دغدغه ما برطرف می‌شود و هم اگر ملاحظه‌ای وجود دارد، در فرآیند کار اعمال می‌شود. در این صورت اطمینان خاطر داریم وقتی خروجی کار آماده شد و قابلیت عرضه داشت، دیگر نگرانی بابت مخاطرات اجرایی شدن آن پروژه به عنوان متولی پدافند غیرعامل نداریم.