هراس خودساخته دیپلماتیک

طاهر جمشیدزاده

جان واتسون بنیانگذار رفتارگرایی بر این باور بود که نوزاد انسان، تنها دارای چند ترس فطری است. دو ترس اصلی، یکی از صداهای بلند و دیگری از دست دادن تکیه گاه است. واتسون بر آن بود که ترس های دیگر همه از طریق شرطی سازی یاد گرفته می شوند» مثل همین ترس از اسنپ بک و بار روانی مضاعف آن در پیکره جامعه ایران که خود به خود همه چیز را تحت الشعاع خویش قرار داده است.
در واقع هراس از حیوانات یا موقعیت های اجتماعی بسیار شایع تر است تا هراس از هزاران شی، پریز برق، خون خود و یا حالا اثر روانی اسنپ بک، حال آن که محرک های اخیر بیشتر احتمال دارد با پیامدهای دردناک همراه شده باشند. آیا باید نتیجه گرفت که آمادگی برای هراس به طور ژن مدار تعیین می گردد؟ اگر پاسخ مثبت به این پرسش به این معنا گرفته شود که همه ما با ترس از شیر، ببر، مار و…به دنیا می آییم، پاسخ منفی است، زیرا اگر این چنین بود، می باید همه دچار هراس از مار می بودیم. مطمئنا لااقل تا حدی نتیجه تفاوت تجربه هاست که فردی دچار هراس از شیر و دیگری دچار هراس از مار می شود و سومی از هیچکدام. اما چرا فقط هراس از شیر، مار و مانند این ها؟! برخی از آزمایش های شرطی سازی پاسخ هایی را برای این پرسش عرضه کرده اند، ما نیز به تبع هراس از تحریم های تازه داریم و این حالت شرطی شدن برای ما هم صادق است. در واقع برخی یافته ها گویای آن هستند که آن چه در عمل روی می دهد حساس شدن ترسی از پیش موجود نسبت به انواع معین محرک در شرایط استرس یا تهدید است، نه شرطی شدن سریع تر ترس.
بنابراین، ترس تا حدی بر مبنای عملکرد زیست شناختی آن تعریف می شود. اما تعریف ترس وقتی برای دانشمند رفتارگرا مفید است که دو جنبه دیگر نیز دارا باشد. یکی اینکه شرایط موجب ترس دقیقا مشخص شوند، تعیین چیزهایی که موجب به کار افتادن نظام رفتار دفاعی می شوند؛ دیگری مشروح رفتارهای ناشی از ترس. انتخاب طبیعی داروین از راه رمزگردانی ژن مدار ترس هایی که با آن ها زاده می شویم، ترس هایی که می توانیم بیاموزیم و اینکه وقتی بترسیم، چگونه رفتار کنیم، پاسخ به این پرسش ها را معین کرده است. موش های آزمایشگاهی که کاملا اهلی هستند، در اولین مواجهه با گربه، از خود ترس نشان می دهند. اگرچه انجام چنین آزمایش هایی در مورد آدمیان ممکن نیست، این واقعیت که در انسان ها هراس از برخی محرک ها بسیار فراوان تر از برخی محرک های دیگر است خود گویای آن است که ما نیز آمادگی های مشابهی داریم. منظور این نیست که ترس از محرک های محیطی هرگز یاد گرفته نمی شود، اما یادگیری ترس را، ژن ها محدود و اختصاصی می کنند. یادگیری ترس سریع است و با تنها یک بار تجربه آزارنده روی می دهد و این بازتابی از اهمیت تکوینی پاسخ دفاعی است. با وجود سرعت این یادگیری، نوع محرک هایی که ترسیدن از آن ها یادگرفتنی است بسیار محدود است. اگر ترس، محافظت از ما را در برابر تهدیدهای بسیار قریب الوقوع برعهده دارد در آن صورت با کوشش و خطا فرصت پیدا نمی کنیم، یاد بگیریم که کدام رفتارها موثرند و کدام ها نیستند. جانداری که بنا باشد در چنین موقعیتی با کوشش و خطا بیاموزد محکوم به نابودی است. به همین علت، پیشاپیش در گونه های جانوری رفتارهای دفاعی ویژه ای برنامه ریزی شده که به محض فعال شدن ترس، به اجرا در می آیند. موش در اولین مواجهه با گربه در جای خود میخکوب می شود. زیرا گربه به سوی هدف های متحرک کشیده می شود. این پاسخ، پاسخی است به ترس، چون موش همین پاسخ میخکوب شدن را به صوتی که با ضربه برقی جفت و همراه شده باشد نیز می دهد. بر همین قیاس، گمان می کنم احتمال اینکه من بتوانم مساله ریاضی پیچیده ای را حل کنم در شرایطی بیشتر است که پاداش این کار نوشیدنی گوارایی باشد نه اجتناب از حمله فردی مسلح.
هفته ای که گذشت و در خلال دیروز و امروز کلیدی ترین و پرتکرارترین بحث و کلیدواژه در فضای رسانه ای و افکار عمومی پیامدها، تبعات و بویژه آثار احتمالی مکانیسم ماشه بود، برخی جراید، گروه ها، گعده ها، جناح های سیاسی، نخبگان و… چنین به کالبد جامعه تزریق و القا می کردند که اگر این مساله اتفاق بیفتد زندگی اکثر قریب به اتفاق مردم دچار تلاطم و آشفتگی می گردد، حساب ها مسدود، کشتی ها یکی پس از دیگری توقیف و مردم با قحطی کالا و مایحتاج عمومی در بازار رو به رو خواهند شد و اقتصاد ایران در سراشیبی و ورطه درهم پاشیدگی قرار خواهد گرفت و هرچه برای تنویر افکار عمومی و روشنگری جامعه با دلیل و برهان واقعیت امر توضیح داده می شد، متاسفانه گوش شنوایی نیافت و فضایی مملو از استرس و ترس خود ساخته بر پیکره جامعه تلنبار و آوار شد. اما در عمل اگر به دقت تحلیل و واکاوی شود و بررسی میدانی صورت گیرد، با یک پارادوکس آشکار و تناقض مبرهن مواجه خواهیم شد.

توقف توسعه اجتماعی شهرها و پیامدهای ناگوار آن

اما آنچه از خسارت‌های غم‌انگیز جانی از‌دست‌رفتگان نگران‌کننده‌تر است، آثار و زیان‌های مادی و معنوی نادیده‌انگاشتن قانون و مقررات‌گریزی و سرپیچی فزاینده از آیین‌نامه‌ها و استانداردهای رانندگی و رفتارهای مغایر با موازین زندگی شهری است. شهرداری‌ها گرچه مسئولیت توسعه عمرانی و ساخت‌وساز زیربنایی را بر عهده دارند، اما مهم‌ترین مسئولیت آنها آماده‌سازی فضای عمومی و با نشاط اجتماعی و فرهنگی شهرها برای زندگی بهتر همراه با آرامش مردم است. تجربه موفق هم‌زمانی توسعه عمرانی و اجتماعی شهرداری تهران در دوران مدیریت‌ آقای کرباسچی از طریق برقراری ارتباط گسترده با مردم و راه‌اندازی روزنامه همشهری و تأسیس و گسترش فروشگاه‌های شهروند و ساخت پارک‌ها و مراکز تفریحی و فرهنگی و هنری، همراه با نوسازی برخی از محله‌های شهر و به‌کارگماری مدیران با‌دانش، مجرب و توسعه‌یافته و بهره‌گیری از مشاوران برجسته ملی و بین‌المللی و انتقال تجارب موفق کلان‌شهرهای دنیا می‌تواند الگویی مناسب برای توسعه اجتماعی با روش‌های نوین و بهره‌گیری از فناوری‌های جدید و برقراری ارتباط شایسته با مردم از طریق فضای مجازی و حضوری و آموزش و مشارکت‌دادن آنها در اداره شهرها و دریافت نقدها، نظرها و پیشنهادهای آنان و به رسمیت شناختن حقوق شهروندی ساکنان شهر باشد. توقف توسعه اجتماعی در سال‌های گذشته در کشور‌ به‌ویژه در کلان‌شهرها که از وظایف مهم نظام حکمرانی و مدیریتی در وزارت کشور و شهرداری‌ها به‌خصوص‌ در کلان‌شهرها‌ست، موجب شده که به جای همکاری مردم و مدیران شهری و حفظ و حراست از سرمایه‌های عمرانی، فرهنگی و اقتصادی شهرها که از سرمایه مردم آفریده شده است، شاهد فرسایش و مستهلک‌شدن کالبد شهرها باشیم.

اداره شهرها امری کاملا تخصصی است که باید به افراد، مدیران و کارشناسان صاحب صلاحیت و آموزش‌دیده سپرده شود. بدیهی است توسعه و تربیت اجتماعی باید در گام نخست از مدارس آغاز و سپس با همیاری خانواده‌ها و تعامل آنها با مدیریت‌های شهری، مراحل تکامل خود را سپری کند و مردم به شهروندانی مسئولیت‌پذیر و مدیران به حکمرانانی متعهد و پایبند به آماده‌سازی محیطی امن و توأم با نظم و انضباط و پاکیزه همراه با موازین بهداشتی، کالبدی زیبا با شاخص‌های قابل قبول فرهنگی و اجتماعی شهرها  تبدیل شوند. جبران توقف توسعه باید با حرکتی شتاب‌زده و تأثیرگذار انجام شود. نقش مردم در رسیدن به توسعه اجتماعی از طریق اعتمادآفرینی آنان به حکمرانان و مدیران و برنامه‌ها و سیاست‌های روشن و شفاف مالی و حضور و مشارکت گسترده خودشان امکان‌پذیر خواهد بود.

 محمد حقگو

ماشاالله ذراتی

روایت‌سازی مسلح‌شده (Weaponized Narrative) به معنای سازمان‌دهی و به‌ کارگیری هدفمند داستان‌ها، تصاویر و زبان برای تبدیل اطلاعات به ابزاری فعال و شکننده در میدان سیاست است. به ‌عبارت ساده‌تر، این روش دیگر صرفاً بیان دیدگاه یا تبلیغ نیست، بلکه روایت‌ها به‌ طور آگاهانه طوری طراحی و توزیع می‌شود که رفتارها، نگرش‌ها و ساختارهای نهادی را تغییر دهد و از آن برای کسب یا حفظ قدرت استفاده شود.
در بازخوانی الگوی روایت‌سازی مسلح‌شده در دولت دوم دونالد ترامپ، 2 واقعه در یک ماه گذشته نقش روشنی ایفا کرد که جا دارد مورد توجه قرار گیرد، زیرا هم نمادین است و هم عملی. اول، فرمان اجرایی کاخ ‌سفید برای تغییر نام «وزارت دفاع» به «وزارت جنگ» و دوم، مجموعه اظهارات تند ترامپ علیه دموکرات‌ها از اتهام «خائن» و «دشمن داخلی» تا فراخوان آشکار به مداخله نظامی در شهرهای تحت مدیریت آنها؛ اظهاراتی که در سخنرانی او مقابل اجتماع کم‌سابقه فرماندهان نظامی در کوانتیکو تبلور یافت. این 2 حرکت نشان می‌دهد روایت‌سازی تسلیح‌شده دیگر صرفاً ابزار تبلیغاتی نیست، بلکه به سرعت تبدیل به سیاست عمومی و هنجار نهادی شده است.
بازنامیدن رسمی وزارت دفاع به «وزارت جنگ» فراتر از یک تغییر لفظی است. دولت در بیانیه‌ها و دستورها نام جدید را به عنوان نشانه‌ای از «روحیه رزمندگی» تبیین و استدلال کرد نام پیشین منعکس‌کننده دوره‌ «بازیگری ضعیف» در سیاست دفاعی بوده است اما پیام نمادین این اقدام، دوگانه است: نخست، بازخوانی تاریخ‌نگاشت نهادی به نفع زبانی جنگی که طبیعت کارکردهای نظامی را به‌ صورت پیش‌فرض تهاجمی و فراتر از مرزهای خارجی تعریف می‌کند؛ دوم، مشروع‌سازی گفتمان امنیتی داخلی که از نظر سیاسی به‌ سختی قابل تفکیک از دستور حزبی است. دستور اجرایی کاخ‌ سفید و گزارش‌های مرتبط نشان می‌دهد این بازنامیدن نه صرفاً یک تز نمادین که گامی جهت نهادینه‌سازی مفهوم «دشمن داخلی» است؛ چیزی که می‌تواند مبنای قانونی و اداری جدیدی برای مداخله نظامی در امور داخلی فراهم آورد.
وقتی روایت «ما در جنگیم» از لایه زبان انتخاباتی فراتر می‌رود و تبدیل به نام رسمی یک وزارتخانه می‌شود، پیام عملی روشن است: امکانات و سازوکارهای دولت برای پاسخ امنیتی گسترش می‌یابد و مرز بین دفاع خارجی و سرکوب داخلی تار می‌شود. این همان مکانیزمی است که روایت‌سازی مسلح‌شده را از سطح پروپاگاندا به سطح «قانون‌گذاری و بوروکراتیزاسیون» می‌رساند؛ یعنی روایت تبدیل به دستور اجرایی، بودجه و تغییر عنوان مقامات می‌شود. این همان نقطه‌ای است که بازگشت از آن دشوار می‌شود.
همزمان با این اقدام نمادین، ریتم گفتمان ترامپ در هفته‌های اخیر نیز نشان داد روایت‌سازی چگونه می‌تواند به استراتژی روزمره سیاسی بدل شود. در سخنرانی معروف کوانتیکو او شهرهای تحت مدیریت دموکرات‌ها را «میدان‌های آموزشی» بالقوه برای نیروی نظامی نامید و از «جنگ از درون» سخن گفت؛ عباراتی که آشکارا دموکرات‌ها و منتقدان را نه فقط رقبای سیاسی، بلکه دشمنان امنیتی جلوه می‌دهد. این نوع زبان که بارها در ماه‌های اخیر تکرار شده، به‌روشنی نه‌تنها خط تهاجم کلامی، بلکه راهنمای اقدام نهادی احتمالی را نیز نشان می‌دهد: استفاده از ارتش داخل مرزها، تحمیل اولویت‌های راهبردی نظامی بر نهادهای شهروندی و تهدید حسابرسی یا تنبیه سیاسی کارکنان و مقامات غیرهمسو. آنچه در اینجا اتفاق می‌افتد، ترکیب 3 فرآیند نگران‌کننده است: ۱- برساختن هویت «ما» در برابر «آنها» به ‌شکلی که معنای سیاسی را عملاً نظامی کند؛ ۲- تبدیل مخالفت سیاسی به معضل امنیتی؛ ۳- نهادینه‌سازی ابزارهای نظامی و اجرایی برای مدیریت اختلافات سیاسی. نتیجه اینکه؛ حملات لفظی مکرر به دموکرات‌ها که در قالب برچسب ‌زدن به آنها به عنوان «خائن»، «فاسد» یا «عامل دشمنان خارجی» بیان می‌شود، فقط سخن انتخاباتی نیست، بلکه پایه ‌شناختی حقوقی و اداری را شکل می‌دهد که می‌تواند به حذف قانونی، به‌کارگیری فشارهای اجرایی و محدود کردن حقوق شهروندان آمریکایی منجر شود.
علاوه بر این، خود فرآیند تکرار حملات لفظی علیه دموکرات‌ها یک عملکرد تاکتیکی دارد: کاهش حساسیت عمومی نسبت به زبان خشونت‌آمیز و تطبیع گفتمان عمومی با هنجارهای استثنایی. زمانی که رسانه‌ها و سیاستمداران به طور روزمره این اتهامات را تکرار می‌کنند، مرز بین مطرود بودن یک ایده و مجرمانه دانستن حامل آن ایده در هم می‌شکند. در اینجا 2 خطر همپوشان دیده می‌شود: اول - بازتولید هیستری امنیتی که به سرکوب دگراندیشان مشروعیت می‌دهد؛ دوم - تضعیف نهادهای بررسی و پاسخگویی که در مقابل سوءاستفاده قدرت باید ایستادگی کنند.
نکته کلیدی برای تحلیل انتقادی این است که باید میان ادعای «حفظ نظم» و عمل «سرکوب نظم دیگران» تمایز قایل شد. هر سیاست امنیتی‌ای که بر پایه تشخیص دقیق تهدیدها، رعایت حقوق مردم و کنترل‌های قضایی باشد، قابل دفاع است اما وقتی معیار تشخیص تهدید بر مبنای پیوند زدن نقد سیاسی به «خطر امنیتی» شکل می‌گیرد، ابزارهای دولت از کنترل خارج می‌شود. بازنامیدن وزارت دفاع و اظهارات تند ترامپ را باید در این چارچوب وسیع‌تر دید؛ گامی در جهت نرمالیزه‌سازی وضعیتی که در آن قدرت اجرایی توانایی تبدیل هر اختلاف سیاسی را به مسأله‌ای امنیتی خواهد داشت.
اگر بخواهیم این روند را با چشم آینده‌پژوهی بنگریم، باید خطر یک مسیر خود تقویت‌کننده را جدی بگیریم. وقتی روایت‌های خصمانه و قطبی‌کننده رسمی می‌شود، آستانه تحمل اجتماعی و نهادین مقاومت در برابر کاربرد قهر دولتی به ‌سرعت کاهش می‌یابد. اینگونه تغییرات که حالا صرفاً نمادین نیست و در قالب دستورهای اجرایی و سخنرانی‌های رسمی بروز می‌کند، مسیر را برای تبدیل اختلافات سیاسی به «موضوعات امنیتی» هموار می‌کند. 
وقتی مقامات عالی‌رتبه، در جمع فرماندهان نظامی، از «جنگ از درون» یا استفاده از شهرها به عنوان «میدان‌های آموزشی» سخن می‌گویند، پیام دریافت‌شده توسط بخش‌هایی از بدنه اجتماعی، به احتمال زیادی تشدید رفتارهای پیش‌دفاعانه و خشونت‌آمیز را در پی دارد، زیرا چنین گفتمانی عملاً مرز بین «دفاع» و «پیش‌دستی» را محو می‌کند و زمینه توجیه دخالت‌های نظامی در قلمرو زندگی مردم را فراهم می‌آورد. این نوع مداخلات زبانی و نمادین پیش از هر چیز، محرکی برای بازتوزیع منابع اعمال قدرت و تغییر هنجارهای مشروعیت سیاسی است. 
در کنار این تحول نهادی، الگوی تندخویی و برچسب‌زنی مداوم علیه رقبای سیاسی که آنها را به عنوان «خائن»، «دشمن» یا «عامل بیگانه» نشان می‌دهد، عملکردی دوگانه دارد؛ از یک سو هسته حمایت سیاسی را می‌سازد و از سوی دیگر، ظرفیت جامعه را برای پذیرش خشونت سیاسی بالا می‌برد. زمانه‌شناسی داده‌ها نیز هشدار می‌دهد در فضای قطبی‌شده، ظهور کنشگران افراطی و افزایش خشونت سیاسی (شامل حملات هدفمند و رفتارهای ترورمانند) بیش از گذشته محتمل می‌شود. مطالعات و تحلیل‌های امنیتی و رسانه‌ای در سال‌های اخیر روندی از افزایش تهدیدات و خشونت‌های سیاسی در آمریکا را نشان می‌دهد که با تشدید روایت‌های قطبی‌ساز، رابطه مستقیم دارد.
با توجه به این سناریو، آینده محتمل جامعه آمریکا، چنین تصویری را ارائه می‌دهد: دوقطبی در نقطه‌ای به اوج خواهد رسید که دیگر اختلاف سیاسی صرف نباشد، بلکه هر یک از جناح‌ها از ابزارهای موازی مشروعیت‌بخشی (رسانه، نهادهای اجرایی و گاهی نیروهای امنیتی) برای مقابله با دیگری استفاده کنند؛ در چنین محیطی، موج‌های گسترده اعتراضات و شورش‌های داخلی و واکنش‌های مسلحانه سازمان‌یافته، نیز افزایش حملات هدفمند و ترورها حتی به عنوان بخشی از استراتژی پیش‌دستانه یا «تصفیه میدانی» قابل تصور می‌شود. این یک پیش‌بینی ریسک است، نه یک تقدیر اما داده‌ها و رخدادهای اخیر نشان می‌دهد احتمال آن در صورت تداوم سیاست‌ها و گفتمان کنونی دونالد ترامپ افزایش خواهد یافت.
با ادامه روند سلطه‌جویانه و ادبیات تسلیح‌شده رئیس‌جمهور آمریکا باید در انتظار مواجهه با سطوح بالاتری از بی‌ثباتی داخلی و احتمال وقوع اعتراضات گسترده و حتی اقدامات خشونت‌آمیز هدفمند باشیم؛ رخدادهایی که پیامدهای بلندمدت آنها می‌تواند در روندی 3 ساله تا قبل از انتخابات 2028 ریاست جمهوری، ساختار ایالات متحده را نیز دستخوش تغییرات جدی و حتی فروپاشی از درون کند.