ایران در مدار فضا

صنعت فضایی دیگر صرفاً عرصه‌ای برای رقابت نظامی یا نمایش قدرت نیست؛ امروز فضا به بخشی از اقتصاد جهانی تبدیل شده است. بر اساس برآورد‌های بین‌المللی، ارزش اقتصاد فضایی در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۵۹۶ میلیارد دلار رسیده و سالانه حدود ۹ درصد رشد دارد. از ارتباطات ماهواره‌ای گرفته تا سنجش از دور، ناوبری، داده‌کاوی و فناوری‌های هوشمند، فضا اکنون یکی از موتور‌های اصلی رشد فناوری در جهان است.

در این میان، ایران نیز تلاش می‌کند سهم خود را از این اقتصاد نوظهور بازیابد. طبق گزارش‌ها، در حال حاضر حدود ۰۷/۰ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور از محل فعالیت‌های مرتبط با صنعت فضایی تأمین می‌شود؛ سهمی کوچک، اما قابل رشد. در برنامه هفتم توسعه، هدف‌گذاری شده است که این بخش سالانه هشت درصد رشد اقتصادی را تجربه کند تا بتواند به تدریج جایگاه مؤثرتری در اقتصاد دانش‌بنیان کشور پیدا کند.

ایران طی دو دهه گذشته مسیر پر فراز و نشیبی را در حوزه فضا پیموده است. آغاز این مسیر با پرتاب ماهواره‌های تحقیقاتی بود، اما امروز ساختار این صنعت به سمت زنجیره‌ای کامل از طراحی، ساخت، پرتاب و بهره‌برداری حرکت کرده است.
پروژه‌هایی، مانند منظومه ماهواره‌ای «شهید سلیمانی» با هدف استقرار نزدیک به ۲۰ ماهواره، طراحی و ساخت کپسول‌های زیستی و ایجاد پایگاه پرتاب چابهار که امکان پرتاب مشترک با کشور‌های دیگر را فراهم می‌کند، نشانه‌هایی از رویکرد جدید و حرفه‌ای‌تر در این حوزه است. ایران همچنین با پرتابگر‌های نسل جدید مانند قائم ۱۰۰ موفق شد ماهواره ثریا را در مدار قرار داده و رکورد ارتفاع پرتاب‌های خود را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.

در کنار این دستاوردها، ایران توانسته است شبکه‌ای از مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی را در حوزه فضا گسترش دهد. ده‌ها شرکت دانش‌بنیان و استارتاپ در حوزه‌هایی، مانند سنجش از دور، تحلیل داده‌های ماهواره‌ای و طراحی زیرسیستم‌های فضایی فعال شده‌اند؛ نشانه‌ای از آنکه «فضا» دیگر یک پروژه دولتی نیست، بلکه به تدریج در حال تبدیل شدن به یک اکوسیستم فناورانه ملی است.
در جهان امروز، «اقتصاد فضایی» مفهومی فراتر از پرتاب ماهواره‌هاست. کشور‌ها با تکیه بر داده‌های فضایی، بخش‌هایی مانند کشاورزی هوشمند، پایش محیط‌زیست، حمل‌ونقل، پیش‌بینی اقلیم و مدیریت منابع طبیعی را متحول کرده‌اند.

ایران با توجه به وسعت جغرافیایی و تنوع اقلیمی خود، می‌تواند یکی از بزرگ‌ترین بازار‌های منطقه برای خدمات فضایی باشد. استفاده از تصاویر ماهواره‌ای برای مدیریت بحران آب، نظارت بر جنگل‌ها و حتی مدیریت شهری، حوزه‌هایی است که می‌تواند به شکل مستقیم بر بهره‌وری اقتصادی کشور تأثیر بگذارد.

سازمان فضایی ایران در سال‌های اخیر تلاش کرده است مسیر همکاری با بخش خصوصی و دانشگاه‌ها را گسترش دهد. ایجاد مراکز نوآوری فضایی، حمایت از استارتاپ‌ها و همکاری با نهادهایی، مانند معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، نشانه‌هایی از این تغییر رویکرد است.
البته مسیر توسعه صنعت فضایی در ایران هنوز بدون چالش نیست. تأمین پایدار بودجه، انتقال فناوری، توسعه زیرساخت‌های صنعتی و تعامل بین‌المللی از جمله موانع پیشِ‌رو به شمار می‌رود.

در حال حاضر، بیشتر پروژه‌ها با حمایت دولت انجام می‌شود و هنوز مشارکت بخش خصوصی در مقیاس جهانی شکل نگرفته است. با این حال، بسیاری از کارشناسان معتقدند با توسعه پایگاه چابهار و امکان ارائه خدمات پرتابی به کشور‌های منطقه، ایران می‌تواند به هاب فضایی جنوب غرب آسیا تبدیل شود.

نکته مهم دیگر، سرمایه انسانی توانمند در کشور است. ایران طی دو دهه گذشته هزاران فارغ‌التحصیل در رشته‌های هوافضا، مخابرات، الکترونیک و علوم داده تربیت کرده است. این ظرفیت علمی در کنار سیاست‌های جدید حمایت از نوآوری، می‌تواند زمینه‌ساز رشد واقعی اقتصاد فضایی ایران شود.

صنعت فضایی ایران در مرحله‌ای ایستاده است که می‌توان آن را «دوران بلوغ اولیه» نامید. پس از سال‌ها تمرکز بر اثبات توان پرتاب، اکنون توجه سیاست‌گذاران به سمت کاربرد، ارزش اقتصادی و حضور در بازار‌های بین‌المللی جلب شده است.
اگر روند فعلی توسعه زیرساخت‌ها ادامه یابد و همکاری بخش خصوصی تقویت شود، ایران می‌تواند تا پایان دهه آینده سهم قابل‌توجهی از بازار فضایی منطقه را در اختیار بگیرد.

فضا دیگر رؤیای دوردست نیست؛ به‌ویژه برای کشوری که در تقاطع سه قاره قرار دارد و از نیروی انسانی تحصیل‌کرده و زیرساخت‌های علمی برخوردار است. مسیر ایران در فضا ممکن است آرام باشد، اما جهت آن روشن و رو به بالاست.