خانه‌های هوشمند

امروز، جهان در حال عبور از مرحله‌ای بی‌سابقه در تاریخ فناوری است؛ مرحله‌ای که در آن «اشیا» به «حسگر»، «منبع داده» و حتی «ابزار عملیات اطلاعاتی» تبدیل شده‌اند. هزاران دستگاه کوچک و به‌ظاهر ساده از دوربین و اسپیکر هوشمند گرفته تا ساعت و تلویزیون به شبکه اینترنت متصلند و مدام داده تولید می‌کنند. این انقلاب دیجیتال اگرچه ظاهری جذاب و مدرن دارد، در عمق خود یک جنگ تمام‌عیار اطلاعاتی است؛ جنگی بی‌صدا که مرز‌های امنیت ملی کشور‌ها را در محیطی متلاطم و پیش‌بینی‌ناپذیر قرار می‌دهد. اینجا دقیقاً همان جایی است که مفهوم «اینترنت اشیا» از یک فناوری رفاهی به یک تهدید امنیتی گسترده تبدیل می‌شود.
خانه‌های هوشمند با وعده راحتی وارد زندگی مردم شده‌اند، اما کارکرد واقعی بسیاری از این تجهیزات در نگاه امنیتی کاملاً متفاوت است. هر دوربین، قفل دیجیتال، لامپ هوشمند یا حتی جاروبرقی رباتیک، یک حسگر جمع‌آوری داده است؛ داده‌هایی که الگوی رفت‌وآمد، نحوه زندگی، موقعیت مکانی و حتی تصاویر خصوصی کاربران را ثبت و تحلیل می‌کنند. خطر اصلی آنجاست که بخش بزرگی از این تجهیزات را شرکت‌هایی تولید می‌کنند که هویت مالکیتی آنها مشخص نیست یا زیرساخت سرورشان در کشور‌هایی مستقر است که روابط خصمانه با ایران دارند.
در جهان امروز، دشمن برای نفوذ به یک کشور لازم نیست مأمور مخفی یا تجهیزات پیچیده اعزام کند؛ کافی است میلیون‌ها دستگاه هوشمند ارزان‌قیمت وارد خانه مردم شود و کسی نپرسد داده‌های آنها دقیقاً به کجا می‌رود.
اینترنت اشیا یک ویژگی منحصر‌به‌فرد دارد، آن هم وسعت نفوذ بی‌سابقه است. برخلاف رایانه‌ها یا موبایل‌ها که کاربر از حساسیت امنیتی آنها مطلع است، تجهیزات هوشمند خانگی اغلب «بی‌گناه» به نظر می‌رسند. همین ویژگی آنها را به بهترین ابزار جمع‌آوری اطلاعات تبدیل کرده است؛ اما در واقع این دستگاه‌ها می‌توانند الگوی رفت‌وآمد و زندگی افراد را تحلیل کنند، سنسور‌های ساده حرکتی یا دوربین‌های هوشمند می‌توانند بفهمند فرد چه زمانی خانه است، چه زمانی خواب است و چه ساعاتی از خانه خارج می‌شود (این داده‌ها برای طراحی عملیات‌های خصمانه، فشار روانی یا تحلیل رفتار اجتماعی ارزش بالایی دارند.)، تصویر و صدا را بدون آگاهی کاربر منتقل کنند، (تعداد قابل توجهی از دوربین‌های ارزان‌قیمت که در سال‌های اخیر کشف و تحلیل شدند، دارای بک‌دور‌های جاسوسی بودند که داده‌ها را به سرور‌های خارجی ارسال می‌کردند)، محیط داخلی منازل و ساختمان‌ها را نقشه‌برداری کنند، ربات‌های هوشمند که با سنسور مادون‌قرمز کار می‌کنند، نقشه سه‌بعدی فضای داخلی خانه را تولید می‌کنند. این نقشه‌ها، اگر به دست دشمن برسند، برای برنامه‌ریزی عملیات میدانی بسیار ارزشمند است و زیرساخت‌های حساس کشور را تخریب‌پذیر می‌کند.
اینترنت اشیا فقط در خانه‌ها نیست؛ در بیمارستان‌ها، کارخانه‌ها، ایستگاه‌های کنترل صنعتی، کشاورزی هوشمند و حتی خطوط انتقال انرژی وجود دارد. نفوذ به این شبکه‌های فراگیر می‌تواند خاموشی، اختلال صنعتی یا حتی بحران‌های فراگیر ایجاد کند. این همان سناریویی است که بسیاری از کشور‌های جهان از آن با عنوان «جنگ سایبری زیرساختی» یاد می‌کنند.
به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک، توان دفاعی و استقلال راهبردی ایران، دشمنان همواره تلاش کرده‌اند از مسیر فناوری مصرفی وارد عمل شوند. واردات گسترده کالا‌های هوشمند بدون استاندارد امنیتی، بخشی از همین بازی پیچیده است. بسیاری از این تجهیزات عمداً با رمزگذاری ضعیف، گذرواژه‌های پیش‌فرض و مسیر‌های دسترسی مخفی طراحی می‌شوند تا امکان نفوذ از طریق آنها فراهم باشد.
این واقعیت که میلیون‌ها دستگاه هوشمند در خانه‌های مردم، ادارات و مراکز عمومی فعال هستند، اهمیت موضوع را چند برابر می‌کند. هر دستگاه ناامن، یک منفذ کوچک اطلاعاتی و هر منفذ کوچک، بخشی از یک عملیات بزرگ‌تر است.
در برابر این تهدید بزرگ، ایران طی سال‌های اخیر مسیر متفاوتی طی کرده است؛ مسیری مبتنی بر اقتدار سایبری، توسعه زیرساخت‌های بومی و افزایش توان دفاعی در برابر حملات پیچیده.
ایران با ایجاد شبکه ملی اطلاعات با ایجاد مسیر‌های مستقل، فایروال‌های بومی و مدیریت ترافیک داخلی، توانسته تا حد زیادی جلوی انتقال بی‌ضابطه داده و کنترل‌پذیری شبکه را تقویت کند. رصد و شناسایی تجهیزات آلوده، حرکت به‌سمت تولید تجهیزات امن بومی، تدوین استاندارد‌های ملی برای IoT، آموزش عمومی و افزایش سواد سایبری مردم از جمله اقدامات مثبت در این زمینه است.
در واقع، اینترنت اشیا، ترکیبی از رفاه و تهدید است؛ چاقویی دولبه که اگر بدون نظارت رها شود، می‌تواند امنیت ملی را از درون تخریب کند. ایران با تقویت معماری سایبری، نظارت هوشمند و توسعه فناوری بومی گام‌های مهمی در حفاظت از مرز‌های دیجیتال برداشته است؛ اما این میدان، جنگی دائمی است؛ جنگی که در آن دشمن نه در مرزها، بلکه گاهی در یک دوربین کوچک یا یک لامپ هوشمند پنهان می‌شود.
امنیت آینده ایران، نه فقط در موشک‌ها و رادارها، بلکه در همین انتخاب‌های کوچک تکنولوژیک مردم شکل می‌گیرد. «آگاهی»، «نظارت» و «اتکا به فناوری بومی»، سه ستون اصلی دفاع در برابر تهدید‌های نامرئی اینترنت اشیا هستند؛ تهدید‌هایی که اگر جدی گرفته شوند، به فرصت تبدیل خواهند شد و اگر نادیده بمانند، به دروازه‌ای برای نفوذ دشمن بدل می‌شوند.