«شهید آیتالله سیدمحمدباقر صدر» برای بنیادگذاری نهضت اسلامی از جان خویش هم دریغ نکرد و شهد شیرین شهادت را سرکشید؛ در این نوشتار تلاش میکنیم بارزترین ویژگیهای مکتب علمی و فکری او را به اختصار مرور کنیم.
یک- جامعیت و تنوع رشتهها؛ مکتب شهید صدر ابعاد و جوانب گوناگونی دارد و به تمام رشتههای معارف اسلامی و انسانی میپردازد و تنها به علومی مانند فقه و اصول اکتفا نکرده است؛ اگر چه عرصه فقه واصول عرصه اصلی و گسترده موفقیتها و ابتکارات علمی ایشان به شمار میآید. از جمله رشتههایی که این مکتب در آنها تحقیق و پژوهش داشته، عبارت است از: فقه، اصول، منطق، فلسفه، عقاید، علوم قرآن، اقتصاد، تاریخ، حقوق، سیاستهای پولی و بانکی، نظام تعلیم و تربیت در حوزه، روشهای عمل سیاسی و نظامهای حکومت اسلامی و دیگر رشتههای معرفت انسانی و اسلامی. این جامعیت مکتب شهید محصول بهرهمندی وی از ذهنی خلاق و همهجانبهنگر است.
دو- دقت در بحث و تحلیل و پرداختن به جوانب مختلف؛ یکی از نکات بسیار با اهمیتی که هر نظریهای را متصف به صحت ومتانت میکند، بررسی احتمالات و مسائل مختلف مرتبط با موضوع بحث و همچنین سیر منطقی متناسب با موضوع مورد نظر است. این ویژگی، خشت زیرین و سنگ بنای نظم فکری و معرفتی را در هرباب و مسئلهای تشکیل میدهد، به طوری که هر نظریهای بدون این ویژگی، ناپایدار بوده و کاستیهایش تاب نقد نیاورده و نابود خواهد شد. اینگونه دقتورزی در مباحث علمی از مهمترین امتیازهای تحقیقات شهیدصدر به شمار میرود و در همه نوشتههای ایشان به بهترین وجهی مشهود است. او هیچ مسئلهای از مسائل علمی را مطرح نمیکرد خصوصاً در اصول و فقه مگر اینکه صورتها و احتمالات حیرتآوری را در مورد آن طرح کند که نمونه آن در حلقاتالاصول و دیگر کتب ایشان قابل مشاهده است؛ مثلاً در مباحث قطع نکات دقیق و تفریعات جدیدی را آورده است که قبل از ایشان کسی متذکر آنها نشده بود.
سه- ابتکار و نوآوری؛ حرکت علوم و پیشرفت معارف بشری بر پدیده نوآوری که دانشمندان و پژوهشگران در هرحوزه معرفتی به آن توجه میکنند، متکی است. شهید صدر فوقالعاده در نوآوری و دگرگونسازی علوم و نظریات علمی توانمند بود، چه در عرصه دستاوردها و دادههای علمی و چه درعرصه روشها و استنتاجها. از آثار این ویژگی بود که او توانست افقهای تازهای را در معارف دینی باز کند که قبلا کسی به آنها دست نیافته بود. او پیشرو این مسیر و فاتح دروازهها و مؤسس روشهای آن و ترسیم کننده علایم و راهنماهای این راه گسترده بود. این ابداع و نوآوری در مباحث اقتصادی او کاملاً هویداست. وی موضوعات و مباحث جدیدی را در فقه مورد بحث و بررسی قرار داد و توانست نظام اقتصاد اسلامی را بازشناسی و تبیین کند و همچنین است نظریات جدید ایشان درباره بانک اسلامی بدون ربا. در تمام این مباحث، شهیدصدر آغازگر راه نویی بود.