سه نظریه سیاسی در موضوع رهبری

«علامه شهید سیدمحمدباقر صدر» از فقیهان معاصر امام خمینی (ره) است که با دقت و ژرف‌نگری اندیشه سیاسی شیعه را در ابعاد گوناگون به‌ویژه در بعد رهبری بررسی کرده است. از آثار بر جای مانده از شهید صدر استفاده می‌شود که وی در طول حیات کوتاه، اما پربرکت خود به سه نظریه سیاسی در موضوع رهبری دست یافته است. به عبارت دیگر، سیر اندیشه سیاسی شهید صدر سیری تطوری و تحولی داشته است.
الف- حکومت انتخابی براساس شورا. وی این نظریه را در سال ۱۳۷۸ قمری در کتاب «الأسس الاسلامیه» ابراز کرده است.
ب- ولایت انتصابی عامه فقیهان. این نظریه را در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ قمری در تعلیقات بر رساله‌های عملیه «منهاج الصالحین» و «الفتاوی الواضحه» عرضه کرده است.
ج- خلافت مردم با نظارت مرجعیت. شهید صدر این نظریه را یک سال قبل از شهادت خود در سال ۱۳۹۹ قمری در پاسخ به پرسش شش نفر از علمای لبنان در توضیح مبانی جمهوری اسلامی در مجموعه «مختصر الاسلام یقود الحیاة» در حلقه چهارم به نام «خلافة الانسان وشهادة الانبیاء» به رشته تحریر درآورده است. (۱)
نظریه «انتخاب»، نخستین نظریه سیاسی شهید صدر محسوب می‌شود که در مراحل بعدی تطور اندیشه سیاسی خود از آن عدول کرده است؛ لذا ما به طور مختصر دو نظریه دیگر را شرح می‌دهیم:
۱ ـ نظریه ولایت عامه انتصابی فقیه؛ شهید بزرگوار صدر در کتاب ارزشمند «الفتاوی الواضحه» به «ولایت عامه فقیه» تصریح کرده و نوشته است: «چنانکه گذشت آن گاه که شرایط شرعی که در مرجع تقلید معتبر است، در مجتهد مطلق جمع باشد، مکلف مجاز است از وی تقلید کند. چنین مجتهدی در همه شئون مسلمانان دارای ولایت عامه شرعی است. مشروط به آنکه از لحاظ دینی و واقعیت خارجی کفایت و شایستگی به‌عهده گرفتن چنین مقامی را داشته باشد. مجتهد مطلق، ولایت در امر قضا را نیز به‌عهده دارد و از این‌رو به وی حاکم شرعی می‌گویند. در قسم چهارم این کتاب از ولایت عامه فقیه و ولایت بر قضا و احکام آن بحث خواهد شد.» (۲) 
وی در حاشیه کتاب «منهاج الصالحین» در بحث «نقض حکم حاکم» نوشته است: «حکم حاکم اگر از واقع کشف کند مانند موارد مرافعات، نقض آن جایز نیست و کسی که علم دارد به مخالفت حکم با واقع جایز است آثار واقع را بر آن بار کند. امّا اگر حکم حاکم براساس ولایت عامه‌ای که بر تمام شؤون مسلمانان دارد، صادر شده باشد، نقض آن به هیچ وجه جایز نیست حتی با علم به مخالفت، و کسی که علم دارد به مخالفت حکم با واقع مجاز نیست بر طبق علمش عمل کند.» (۳)
شهید صدر در مقام پاسخ به استفتایی درباره ادله ولایت فقیه، نوشته است: «در اینجا روایات متعدد دیگری (غیر از توقیع) هست لیکن ما از میان این روایات، توقیع را حجت می‌دانیم.» (۴)
۲ ـ نظریه خلافت انسان و شهادت انبیاء؛ شهید صدر نظریه خلافت انسان و شهادت انبیاء را بر دو پایه استوار ساخته است. پایه اول خلافت انسان و پایه دوم شهادت انبیاء. شهید صدر در تبیین پایه اول، یعنی خلافت انسان، به مطالبی اشاره کرده است که در شماره آینده تبیین خواهیم کرد.
 منابع در دفتر نشریه موجود است.