امام خمینی و مرکزیت‌زدایی از غرب مدرن

بابی سعید
یکی از روش های بررسی تضاد بین کمالیسم و اسلام گرایی به منزله تضاد بین مدرنیته و غیر مدرنیته این است که برچهره امام خمینی متمرکز شویم. اهمیت کار امام خمینی در ادبیات اسلام گرایی بر همگان آشکار است. اکثریت قاطع مطالعات علمی در بررسی اسلام گرایی عمدتاًبه امام خمینی و انقلاب ایران اشاره می کنند. کار امام خمینی از این جهت اهمیت دارد که وی نه تنها با رژیم پهلوی به طور خاص بلکه با نظم رایج در جهان اسلام به طور عام نیز به مخالفت برخاست. تفکر امام خمینی منسجم ترین منطق اسلام گرایی است. در واقع به واسطه ایشان است که اسلام گرایی از یک مخالفت ساده و طرح سیاسی به کنار افتاده، به یک جنبش ضد نظم حاکم تبدیل می شود. حتی جنبش های اسلام گرا که با نظرات امام خمینی کاملاً مخالف بودند نیز به واسطه استقرار جمهوری اسلامی ایران توانا شدند.
از این رو اگر چه اسلام گرایی را نمی توان کاملا به خمینی گرایی تقلیل داد، اما امام خمینی نقطه عطف و اوج این جریان است. ایشان درون ادبیات اسلام گرایی، جایگاه نماینده تقریبا الگویی اسلام گرایی را دارد. وی نماد آن چیزی است که به اسلام‌گرایی معروف است.
حدود سال 1870 به بعد یک گفتمان تدافعی درجوامع مسلمانان رایج شد که می خواست دستاورد مدرنیته را اصالتا اسلامی بخواند. انگیزه این گفتمان دفاع از اسلام در برابر پیامدهای حاصل از قدرت جهانی اروپا بود. برخلاف اینها امام خمینی این گفتمان تدافعی را کاملا رد کرد. وی نمی خواهد که اسلام را دردرون سنتی از تاریخ در حال پیشرفت جای دهد که در آن دستاوردهای عمده به عنوان مواردی اساساً ملهم از اسلام بازتوصیف شوند. تنها با امام خمینی است که نقش گفتمان غربی به عنوان گفتمان عام دستخوش تزلزل می گردد. میان متفکران صد ساله اخیر، تنها تفکری که قصد گفتگو با گفتمان غربی را ندارد، تفکر سیاسی امام خمینی است. هدف وی گفتگو با نظریه سیاسی غرب یا گفتگو علیه آن نیست. با توجه به این که در دهه 1870 تفکر سیاسی مسلمین، یک گفتگوی کاملاً یک طرفه با گفتمان غرب بوده است. همان گونه که زبیده اظهار می کند، امام خمینی طوری سخن می گوید گو این که تفکر غربی اصلاً وجود ندارد.
وقتی مصطفی کمال به قدرت رسید، ایده برتری فرهنگ غربی همچنان به قوت خود باقی بود. مصطفی کمال یک چهره الگویی بود زیرا جریانات بسیاری از قبیل اصلاح گری عثمانی، مدرن شدن از نوع غربی و غیره را به وجود آورد. در عیان حال منطق این جرایان را درون حوزه های جدید (مانند برنامه اساسی اسلام زدایی) گسترش داد. بر این اساس بهتر است ظهورامام خمینی را نشانه تغییری د ر این الگو به حساب آورد. اما م خمینی با استقرار بخشیدن به نظام خود، آشکارا از یک واژگان اسلامی برای تضعیف و حذف هژمونی کمالیست استفاده کرد. تا زمان استقرار رژیم امام خمینی تصور می رفت که اسلام گرایی صرفا یک گفتمان اعتراضی است که شانس دستیابی به قدرت سیاسی را ندارد. اما موفقیت اما م خمینی این تصور را ایجاد کرد که راه دستیابی به قدرت سیاسی، لزوماً نیازمند افتادن در قالب گفتمان کمالیسم نیست. برعکس به محض به قدرت رسیدن امام خمینی مرکزیت و قطعیت گفتمان غربی مورد تردید قرار گرفت.
در واقع این تشکیک نسبت به جایگاه غرب است که گفتمان های اروپا مدار را تضعیف کرده است. امام خمینی برای تبیین طرح سیاسی خویش، بی آن که به نظریه سیاسی غرب متوسل شود، توانست شاه را از قدرت براندازد و جمهوری اسلامی را پایه ریزی کند. در نتیجه وی توانست اسلام را به منزله دال برتر نظم سیاسی جدید معرفی کند. کمالیسم اسلام را نمود رکود و عقب ماندگی یعنی نشانه غیر غربی (و سپس غیر مدرن) درجوامع خود خوانده است. در حالی که امام خمینی، اسلام را هم نماد مخالفت با نظام های کمالیستی و هم نشانه مخالفت با قدرت جهانی غرب (به تعبیر خود او) می دانست. ظهور اسلام گرایی نشانه تخریب اروپامداری است. اگر از منظر تبیین ضد ذات گرایی به اروپا مداری بنگریم، آن را باید طرحی بپنداریم که در تلاش برای حفظ هژمونی سیاسی و فرهنگی خویش است.
در نتیجه این کشمکش هژمونیک، اروپا روز به روز منزلت استثنایی خود را در جهان از دست می دهد، یعنی منطقه ای می شود. تنها با عادی جلوه دادن شکل بندی های فرهنگی غربی است که ـ یعنی غرب تنها به صورت یک فرهنگ در کنار دیگر فرهنگ ها در می آید و دیگر مدل بلامنازعه پیشرفت بشری به حساب نمی آید ـ زمینه طرح بندی شکل بندی های دیگر فراهم می شود. همان گونه که فرانتس فانون اعلام می کند شاید به طور زودرس بازی اروپایی سرانجام به پایان رسیده است، و ما باید به دنبال «چیزهایی غیر از آن» باشیم. بی شک او متحیر خواهد شد اگر بداند اسلام گرایان، مطمئن ترین کسانی هستند که در حال پایه ریزی «این چیزها» هستند.