* در چند هفته اخیر شاهد رفتارها و تحرکات دیپلماتیک معناداری از سوی روسیه در منطقه خاورمیانه هستیم، از سفر 23 آگوست نتانیاهو به مسکو تا دیدار چهارم اکتبر (ماه جاری میلادی) ملک سلمان با پوتین در جایگاه نمایندگان و روسای دو کشور یا بهتر بگوییم دو غول نفتی جهان، سفر وزیر دفاع روسیه به تل‌آویو در 15 اکتبر و غیره؛ در یک نگاه کلی این نوع از رفتارهای دیپلماتیک روسیه را چگونه برآورد مي‌کنید؟ آیا این دست از رفتارهای مسکو به معنای تغییر ماهیت روسیه در قبال تحولات خاورمیانه با محوریت سوریه است یا این که این دیدارها را باید رفتار و مناسبات عادی مسکو در نظر گرفت؟
** تا حدود بسیار زیادی سیاست روسیه در قبال تحولات سوریه مشخص است. با عملکرد تقریبا سه ساله این کشور در بحران سوریه مي‌توان آینده رویکرد مسکو را تا حدودی پیش بینی کرد. کما این که روندهای گذشته هم نشان از این دارد که مسکو سیاست تقریبا ثابتی را در قبال بحران تروریسم در خاورمیانه داشته است. البته باید گفت که مواضع روسیه با بسیاری از بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در قبال سوریه متفاوت بود و حتی در تعارض و تضاد با آنها قرار داشت و تا به امروز که بحران سوریه در فاز نظامي‌پیگیری شده، روسیه هم در فاز نظامي‌به حل بحران در این کشور کمک کرده و با نیروی نظامي‌خود از زمان حضور در سوریه تا به امروز به حمایت از اسد پرداخته است. اما اکنون چیزی که مشخص است این است که با پایان یافتن بحران سوریه، این بحران از فاز نظامي‌به فاز امنیتی وارد خواهد شد.
اما نکته ای که نباید فراموش کرد این است که کنترل شرایط و اوضاع در فاز امنیتی به مراتب سخت تر از فاز نظامي‌است، چرا که در فاز نظامي‌دشمن مشخص است، جبهه نبرد معین است و محل درگیری برای نیروها روشن است. اما در فاز امنیتی گروه‌های تروریستی به صورت مخفیانه و پنهانی فعالیت‌های تروریستی خود را با محوریت ناامن کردن اوضاع پی خواهند گرفت و در این راستا انواع بمب‌گذاری‌ها، ترورهای کور یا هدفمند، آدم ربایی و غیره را در دستور کار قرار خواهند داد. اما باید گفت که گروه‌هایی که دست به چنین اعمالی مي‌زنند، قطعا از جانب بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای حمایت مي‌شوند.
بنابراین در چنین شرایطی روسیه اعتقاد دارد که باید برای مدیریت این دوران اساسا با این بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای وارد مذاکره شد تا شرایط سوریه در گذار از فاز نظامي به امنیتی با کمترین آسیب برای مردم سوریه همراه شود. از سوی دیگر کنترل شرایط و اوضاع برای روسیه آسان تر باشد. لذا دیدار مسکو - تل‌آویو یا مسکو - ریاض باید در همین چارچوب دیده شود، چرا که اساسا نه عربستان و نه اسرائیل از نظر نظامي‌بازیگران تعیین‌کننده‌ای در منطقه نیستند، اما در دوران ورود بحران سوریه به فاز امنیتی این دو مهره (عربستان و اسرائیل) مي‌توانند به صورت جدی‌تر ظاهر شوند. بنابراین برای روسیه مهم است که قبل از ورود به فاز امنیتی تا حد امکان خسارات را با مذاکره کاهش دهد.
* اما اقدام روسیه را در فروش سامانه اس -400 به عربستان سعودی چگونه ارزیابی مي‌کنید؛ آیا این مسئله در تعارض با ارزیابی شما نیست؟
** در خصوص فروش تسلیحات به عربستان از سوی مسکو باید با دقت نظر بیشتری آن را بررسی کنیم تا دچار خطای تحلیلی نشویم. ببینید در سال‌های گذشته میان روسیه و عربستان بارها چندین معاهده تسلیحاتی صورت گرفته است. اما اگر سابقه این معاهدات را بررسی کنیم، درمي‌یابیم که اکثر قریب به اتفاق این معاهدات عملیاتی نشده اند. بنابراین معاهده فروش اس-400، آن هم در شرایط کنونی چشم انداز روشنی برای عملیاتی شدنش به دو دلیل وجود ندارد؛ اول این که از اساس نیروهای نظامي‌و ارتش عربستان به بلوک غرب با محوریت آمریکا وابستگی و نزدیکی دارند. به عبارت دیگر اکثر نظامیان عربستانی در آمریکا و سایر کشورهای اتحادیه اروپا دوره‌های نظامي‌خود را گذرانده اند.
از سوی دیگر هم این نیروها با جنگ افزار‌های ساخت آمریکا آشنایی دارند. بنابراین این نیروها، نه تمایل و نه آشنایی چندانی با جنگ افزار‌های روسی دارند و در سایه این مسئله استفاده این نیروها را از هر نوع معامله تسلیحات روسی، آن هم در سطح تسلیحات پیشرفته ای مانند اس -400 غیر ممکن مي‌کند. لذا اگر هم این معاهده وجهه عملیاتی بگیرد زمان بر خواهد بود. چرا که برای استفاده از این جنگ افزارها حداقل در یک دوره میان مدت باید نیروهای نظامي‌عربستانی شیوه استفاده از این سلاح‌ها را فرا بگیرند. اما دلیل دوم که عامل مهمتری است این است که عربستان از سال‌های بسیار دور تا به امروز همواره از خریداران تقریبا ثابت سلاح‌های آمریکایی، انگلیسی و فرانسوی بوده است، از همین رو با توجه به نفوذ بالای واشنگتن و لندن بر ریاض، اساسا اجازه عملیاتی شدن چنین قراردادی را به روسیه نخواهند داد، آن هم روسیه ای که بزرگ ترین و مهمترین رقیب بلوک غرب به شمار مي‌آید.
بنابراین نفوذ ایالات متحده در ساختار سیاسی - نظامي‌عربستان بزرگترین مانع عملیاتی شدن این قرارداد خواهد بود، هرچند که این را هم باید گفت که هم روس‌ها تمایل به نمایش انعقاد چنین قراردادی دارند و هم سعودی‌ها؛ از یک سو روسیه با چنین نمایشی سعی در نشان دادن مهره‌ای پر نفوذ در اکثر کشورهای جهان دارد و از این که خود را وابسته و محدود به یک یا چند کشور معدود نکند دوری مي‌کند تا از این طریق نشان دهد که کشور خاصی را به عنوان متحد استراتژیک خود در خاورمیانه یا هر جای دیگر انتخاب نکرده است. این مسئله در خصوص عربستان برای روسیه از آنجا اهمیت بیشتری دارد که ریاض را نماینده تفکرات رادیکال اسلامي‌در منطقه قفقاز شمالی و چچنستانی مي‌داند که نگرانی‌های امنیتی فراوانی را برای مسکو پدید آورده است. در این راستا هم این نزدیکی مي‌تواند تا حدودی این نگرانی‌ها را کاهش دهد.
از سوی دیگر برای روسیه در جامعه اسلامي‌بسیار اهمیت دارد که خود را تنها طرفدار گسترش شیعه گرایی نداند. از سوی دیگر این دست از معاهدات برای روسیه در بعد فرامنطقه‌ای و تقابل با آمریکا اهمیت دارد، چرا که با این دست از اقدامات به راحتی خود را مهره پرنفوذی در مقابل ایالات متحده معرفی مي‌کند که توانایی ارتباط با شرکای استراتژیک آمریکا را نیز دارد. در عین حال این دست از معاهدات برای عربستان هم اهمیت دارد. چرا که ریاض در سال‌های اخیر به ویژه در دوران پایانی زمامداری اوباما روابط سردی را با واشنگتن طی کرده و مضافا این که تمام انتظاراتی که از ترامپ داشته، به خصوص در مسئله سوریه برآورده نشده است.
به ویژه که عربستان گمان مي‌کرد که پس از معامله تقریبا 500 میلیارد دلاری تسلیحاتی با آمریکا، واشنگتن را به طور کامل در قبضه خود دارد که تاکنون عملکرد واشنگتن موید آن نیست و در بحران بحرین و حتی تنش با قطر، ایالات متحده آن چنان که مد نظر ریاض بود رفتار نکرد. لذا این گونه معاهدات به صورت پیام هشدار دهنده ای از جانب ریاض برای واشنگتن تعبیر مي‌شود که در صورت عدم حمایت کامل از جانب آمریکا، عربستان مي‌تواند به سمت گزینه‌های دیگر و حتی رقیب سنتی آمریکا گرایش پیدا کند.
* اما با توجه به صرف هزینه‌های فراوان نظامي‌و مالی روسیه در بحران سوریه مي‌توان انعقاد قراردادهای تسلیحاتی مانند فروش سامانه اس-400 به عربستان را وسیله و منبعی برای جبران این هزینه‌ها با سود فروش تسلیحاتی درنظر داشت؟
** قطعا روسیه اهداف و توجیه اقتصادی چنین قراردادهایی را نمي‌تواند از نظر دور بدارد، خصوصا این که عربستان از کشورهایی است که به راحتی در سطح کلان معاهدات تسلیحاتی را انجام داده است. لذا اگر این قراردادها بتواند موانعی را که بر سر راه آن در خصوص عملیاتی شدنش وجود دارد بردارد، در نهایت مي‌تواند بر اقتصاد روسیه اثرات مثبتی را داشته باشد و علاوه بر توجیه سیاسی و دیپلماتیکی، توجیه بسیار مناسب مالی را هم در پی دارد. چرا که شکی وجود ندارد روسیه تمایل دارد معادلات تسلیحاتی را با تمام کشورهای جهان گسترش دهد و در همین راستا هم مضاف بر منافع مادی مسکو اهداف گسترش نفوذ را دنبال مي‌کند، زیرا در ادامه علاوه بر سود مالی وابستگی‌های نظامي‌سایر کشورها به روسیه بیشتر خواهد شد.
* با توجه به این که کمتر از یک سال به برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در روسیه باقی مانده است، آیا این تغییر رفتار پوتین را مي‌توان تاکتیکی تبلیغاتی برای نمایش چهره ای معتدل تر از خود برای افزایش محبوبیت در جامعه داخلی روسیه تلقی کرد، خصوصا این که محور اپوزیسیون روسیه و منتقدین صریح سیاست‌های کرملین و شخص پوتین که بر چارچوب فکری «بوریس نمتسوف» (مهمترین منتقد پوتین که 27 فوریه 2015 ترور شد) حرکت مي‌کنند، بیشترین مانور خود را در خصوص حضور روسیه و صرف هزینه‌های مالی و انسانی روسیه در بحران سوریه معطوف کرده‌اند؟
** با توجه به نظرسنجی‌های سال‌های گذشته و حتی آخرین نظرسنجی که در روسیه انجام گرفته است نشان از این دارد که پوتین در یک رویه تقریبا ثابت محبوبیتی بالای 70 درصد را در جامعه داخلی روسیه دارد. بنابراین بسیار بعید است که پوتین دغدغه ای را برای افزایش محبوبیت در جهت بالا بردن آرای خود برای انتخابات ریاست‌جمهوری سال آینده داشته باشد تا بخواهد برمبنای آن با تغییر رفتار تاکتیکی دست به یک سیاست انتخاباتی برای جلب توجه مردم روسیه داشته باشد. از طرف دیگر در نظرسنجی‌هایی که در جامعه داخلی روسیه درخصوص بحران سوریه و نقش روسیه در آن صورت گرفته حاکی از آن است که تنها عددی نزدیک به 20 درصد از جامعه روسیه به صورتی جدی و پیگیر حوادث و رویدادهای سوریه را دنبال مي‌کنند. بنابراین نقش و دخالت روسیه در سوریه چالش و دغدغه فکری جدی ای را برای مردم روسیه ایجاد نکرده است که بتواند بر نتیجه آتی انتخابات ریاست‌جمهوری روسیه اثر گذاری سوئی را داشته باشد.
از سوی دیگر حضور روسیه آن چنان که در بعد بین‌المللی و کشورهای رقیب با هجمه‌های سنگین تبلیغاتی روبه رو بوده، از جانب احزاب و شخصیت‌های سیاسی داخلی روسیه چندان با مخالفت روبه رو نشده است و احزاب بزرگ پارلمان روسیه تا کنون نقد جدی ای بر این سیاست‌های پوتین نداشته اند. کما این که در زمان مطرح شدن پیشنهاد حضور نظامي‌روسیه در سوریه این طرح با حمایت اکثریت پارلمان روسیه مواجه شد، به گونه ای که این پیشنهاد تنها با 4 رای مخالف در دومای روسیه مواجه شد. لذا جامعه اپوزیسیونی که در حال کمپین علیه پوتین هستند، مخالفینی هستند که عملا در ساختار سیاسی روسیه جایگاه چندان قدرتمندی ندارند و متمایل به طیف‌های غرب گرا هستند. درمقابل این طیف‌های لیبرال طیف‌های ملی، چپ که اکثرا بازماندگان کمونیسم شوروی هستند یا «اوراسیا گراها» و غیره به شکل جدی حمایت خود را از پوتین و سیاست‌های او در سوریه داشته اند.
* ولی باید گفت که نقطه تفاوت تهران با مسکو درقبال بحران سوریه به ایدئولوگ بودن حضور ایران نسبت به روسیه باز مي‌گردد، لذا از زمان حضور روسیه در بحران سوریه، مسکو همواره سعی داشته از کارت ایران و سوریه برای بازی و رسیدن به سایر اهداف خود مانند تسلط بیشتر بر شبه جزیره کریمه برگ برنده ای بسازد، لذا با تغییر رفتار مسکو از فاز نظامي‌به فاز امنیتی و تغییر رفتارهای اخیر مسکو، آیا ما باید شاهد فاصله میان ایران و روسیه در مسئله سوریه باشیم؟
** این که تهران و مسکو در غایت نهایی خود بر سر مسئله سوریه با هم اختلاف نظر دارند شکی وجود ندارد. چرا که حفظ سوریه برای ایران به معنای حفظ محور مقاومت است، اما چنین تعریفی برای روسیه اساسا وجود ندارند. روسیه حضور خود در بحران سوریه را در راستای پیروزی در رقابت‌های ژئوپلیتیکی با آمریکا تعریف مي‌کند. اما باید این را هم گفت که علی رغم تفاوت هدف تهران و مسکو در بحران سوریه این دو کشور در یک راهکار مشترک با یکدیگر همکاری دارند. به عبارت ساده تر باید گفت که اهداف ایران و روسیه اگرچه در سوریه یکسان نیست، اما همسو است. بنابراین این همسویی باعث همکاری این دو کشور خواهد شد.
بله شاید در راستای نکته شما در آینده تهران با مسکو بر سر مسائلی مانند دولت آتی دمشق، حضور یا عدم حضور بشار اسد در قدرت، چگونگی ساختار سیاسی این کشور، نقش بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در سوریه و غیره اختلاف نظر و دیدگاه داشته باشد که طبیعی هم است. اما با وجود همین اختلافات باید گفت که قطعا میزان و شدت این اختلاف نظر روسیه با ایران به مراتب کمتر از روسیه با آمریکا یا عربستان سعودی خواهد بود. لذا در سایه این نکته قطعا این دو کشور در آینده و با ورود بحران سوریه از فاز نظامي‌به فاز امنیتی باز همکاری و مناسبات خود را حفظ خواهند کرد. به خصوص که روس‌ها در این تقریبا سه سال حضور در سوریه از عمق و نفوذ استراتژیکی و ژئوپلیتیکی ایران در خاورمیانه آگاهی کامل دارند.
به طوری که این نفوذ، توان تاثیرگذاری بالایی را بر تحولات منطقه برای ایران ایجاد کرده است. در سایه این عمق ژئوپلیتیکی حتی تهران توان تغییر استراتژی‌ها را در منطقه دارد. از یاد نبریم زمانی که روسیه تصمیم به حضور در بحران سوریه داشت، به راحتی مي‌توانست به جای حمایت از حکومت اسد به جرگه و محور آنکارا- ریاض- واشنگتن بپیوندد. اما در مقابل مسکو با اشراف به قدرت ایران دست به انتخاب تهران زد. بنابراین در آینده هم به رغم تمام اختلافات و حتی ایجاد زاویه ای که امکان ایجاد آن وجود دارد، این دو کشور همکاری خود را حفظ خواهند کرد.
* آیا با توجه به رفتارهای اخیر روسیه مبنی بر نزدیکی به عربستان و اسرائیل، مسکو دست به سیاست یک بام و دوهوا زده است؟ آیا مسکو با پیگیری این سیاست مي‌خواهد با کارت تهران و سوریه در مقابل عربستان، ترکیه و اسرائیل و خصوصا آمریکا بازی کند و از سوی دیگر با کارت اسرائیل و عربستان درصدد فشار به تهران بر خواهد بود؟
** اساسا روسیه در سیاست‌های خود برای تمام مناطق جهان و مشخصا خاورمیانه تمایل شدیدی به تثبیت و افزایش نفوذ خود داشته و دارد و همواره در پی احیای خود به عنوان یک ابر قدرت جهانی است. از همین رو هم برای رسیدن به چنین هدفی چند راهکار را در دستور کار خود قرار داده است. اول «ژئوپولتیک گرایی» است؛ برای روسیه ژئوپولتیک هنوز در قالب و معنای کلاسیک خود تفسیر مي‌شود که از دوره جنگ سرد تا کنون در بدنه سیاسی روسیه رواج داشته است و با همان عینک ژئوپلیتیکی امروز به مسایل نگاه مي‌شود. دوم «رئالیست محور» بودن روس‌هاست. در واقع مسکو با دیدی واقع بینانه به مسایل و تحولات منطقه‌ای نگاه مي‌کند. سوم اهمیت روسیه به بحث «چند جانبه گرایی» است؛ چند جانبه گرایی هم در سطح منطقه‌ای و هم در سطح فرامنطقه‌ای.
این رفتار ناشی از این است که روسیه به رغم تمام اختلافات و رقابت‌های ژئوپلیتیکی با آمریکا، نهایتا با این کشور بر سر مسئله سوریه مذاکره مي‌کند، کما این که تا کنون چندین بار این کا را انجام داده و با وجود تفاوت دیدگاه با بازیگرانی مانند ترکیه، عربستان و اسرائیل حاضر به گفت و گو در خصوص مسئله سوریه شده است. لذا روسیه اساسا تمایلی به ایجاد قطب بندی در خاورمیانه در بستر مسئله سوریه ندارد. چرا که مسکو اعتقاد دارد دوره قطب بندی جنگ سرد سپری شده است و از همین رو هم برای کسب حداکثر منفعت و سود باید با تمام بازیگران از هر طیف و گروه و جناح و محوری ارتباط و مذاکره داشت.
پس در این استراتژی، روسیه هم تمایل به گسترش ارتباط با سوریه، عراق و ایران دارد و هم به دنبال تعمیق مناسبات دیپلماتیک خود با عربستان و اسرائیل است و قطعا مسکو این استراتژی را به صورت پررنگی پی مي‌گیرد، به گونه ای که روسیه حتی با کشورهایی که اختلاف زاویه دارد و در گامي‌رو به جلوتر حتی با کشورهایی که از جانب آنها تهدید مي‌شود بنای گفتگو دارد، چرا که این گونه سیاست مي‌تواند بخشی از انرژی و هزینه‌های روسیه را هم کاهش دهد. به عنوان مثال نزدیکی دیپلماتیک مسکو با عربستان مي‌تواند عامل و اهرم فشاری بر کنترل جریانات تکفیری و اسلام‌گرای رادیکال در منطقه قفقاز و روسیه باشد.
بنابراین مسکو به جای تعارض به دنبال نزدیکی با عربستان است تا علاوه بر دفع تهدیدات امنیتی، به سود و منافع سیاسی و مالی بیشتر هم دست پیدا کند. لذا روسیه با این دید به آینده روابط بین‌الملل و خصوصا مسئله سوریه نگاه مي‌کند و به دنبال چند جانبه گرایی در عرصه و نظام بین‌الملل است. قطعا در این چند جانبه گرایی، روسیه استراتژی گسترش ارتباط خود را با تمام کشورها در دستور کار دارد. به بیان دیگر روسیه هیچ گاه به دلیل منافع خود در ارتباط با ایران حاضر به گذشتن از مناسبات خود با عربستان و اسرائیل نیست یا به دلیل مناسبات نزدیک با تل‌آویو حاضر نیست از همکاری استراتژیک با تهران چشم‌پوشی کند و با این دید و تعامل و تعادل همه جانبه به دنبال گسترش منافع خود است.
http://www.mardomsalari.net/4444/page/7/24639
ش.د9603235