غوص در بحر بیکران

زهرا طهماسبی: وسعت زبان و ادبیات فارسی همچون اقیانوسی محقق ادبی را دربرمی گیرد و در خود غرقه می کند. پژوهنده ادبی چون غواصی در بیکرانگی این دریا به قدر وسعت و همت خویش توشه می گیرد و غوص در این دریای بیکران را بعد از خویش به دیگران می سپارد. با وجود بزرگانی چون حافظ، سعدی، مولانا و ... زبان و ادب فارسی گنجینه عظیمی است که به یکی از مهمترین ذخایر ادبی جهان بشری بدل شده است. پژوهندگان عرصه فرهنگ و ادب برای بازشناسی آثار، تمام عمر خویش را از شباب تا پیری صرف تجزیه و تحلیل و آسان فهمی این آثار با ارزش می کنند، با این حال وسعت این شناخت نیز هیچ مرزی ندارد و هر چه در آن فرو می روند بیشتر غرق می شوند.دکتر محمدجوادشریعت نیز از آن دسته از اساتید و پژوهشگرانی است که تاکنون و تا آستانه ۷۰سالگی از شباب زندگی تحقیق و پژوهش را با زندگی اش گره زده و آن را بدل به جزء جدایی ناپذیر زندگی خویش کرده و با تجربه های گرانقدری که در این راه اندوخته؛ با پژوهش های خود به یافته های گرانقدری نیز دست یافته و به راستی او یکی از پرکارترین استادان زبان و ادب فارسی است.
محمد جواد شریعت محقق و پژوهشگر ادبی در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۵ در شهر اصفهان به دنیا آمد. پدرش روحانی قریه طالخونچه بود، او نیز تا ششم ابتدایی در آن ده درس خواند و زیر نظر پدر مقدمات تحصیلات حوزوی را تمام کرد. پدرش از لحاظ علمی و روحی با او رابطه خوبی داشت و این رابطه هم تأثیر مهمی در راه و رسم زندگی او بازی کرد. به طوری که از همان ابتدا او به تشویق پدر موظف به حفظ متون بود و تمام الفیه ی ابن مالک را به تشویق پدر حفظ کرده بود. نصاب را نیز به همین روش حفظ کرد. بعد از اتمام تحصیلات ابتدایی برای ادامه تحصیل در دوره دبیرستان به اصفهان آمد ولی تعطیلات را به طالخونچه می رفت وی تا توانست تمام متون طلاب را نزد پدر بیاموزد. اما از آنجا که پدرش زمانی که او ۱۷ سال داشت از دنیا رفت نتوانست این راه را ادامه دهد اما به واسطه همین حفظ کردن متون بود که توانست بیشتر از هر چیز در خود ذوق ادبی احساس کند، به طوری که در کلاس هشتم یعنی کلاس دوم دبیرستان شعر می گفت و عاشقانه به ادبیات علاقه داشت. وقتی دبیرستان را تمام کرد بی هیچ تردیدی در کنکور ادبیات شرکت کرد و راه را ادامه داد. تأثیر پدرش به عنوان نخستین معلم در زندگی محمدجواد بسیار آشکار است و او خود معتقد است پدرش بیشترین حق را به گردن او دارد. وقتی در کنکور ادبی شرکت کرد توانست رتبه نخست را از آن خود کند و در این مسیر همیشه موفق بود. در دوره لیسانس زیر نظر اساتیدی چون مرحوم دکتر محمدمعین و مرحوم استاد بدیع الزمان فروزانفر به کسب علم پرداخت.
محمدجواد شریعت خود معتقد است: «مرحوم معین استادی بود که من را با تحقیق و پژوهش آشنا کرد، البته همه دانشجویان آن روز به این موضوع اعتراف دارند. همان سال اولی که وارد دانشگاه شدم، ایشان همان روز اول درس به هرکسی یک رساله دادند که بنویسد و البته به من رساله ای درباره خواجه نظام الملک و منابعی هم معرفی کردند و من هم رساله ای در حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ صفحه درباره خواجه نظام الملک نوشتم که اگر هم حالا بخواهم بنویسم زیادتر از آن موقع نمی نویسم...»
دکتر بدیع الزمان فروزانفر نیز از جمله اساتیدی بوده که بعد از دکتر معین در چگونگی انتخاب مسیر ادبی محمدجواد شریعت تأثیر گذاشته و دکتر شریعت از لطف و بزرگواری این استادان سپاسگزار است. در سال ۱۳۳۵ هنگامی که یک سال از دوره لیسانس را گذرانده بود به عنوان آموزگار به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و دو سال در تهران به تدریس پرداخت. زمانی که در سال ۱۳۳۷ لیسانس گرفت به اصفهان منتقل شد و در دبیرستان هراتی اصفهان به مدت ۱۰ سال به تدریس پرداخت.
در سال ۱۳۳۹ در آزمون دوره دکتری شرکت کرد و همان سال در رشته زبان و ادبیات فارسی با رتبه بالا پذیرفته شد. در سال ۱۳۴۷ از رساله دکترای خود با موضوع «ترجمه تفسیر طبری» دفاع کرد. استاد راهنمای رساله او محمدتقی مدرس رضوی بود.شریعت در رساله دکترایش به بررسی و پژوهش از نظر لغات و دستور در ترجمه تفسیر طبری پرداخته و لغات را از جهت دستور زبان و فرهنگ مورد نقد قرار داده و این رساله را در ۱۰۰۰ صفحه آماده کرد و از این کتاب، در حدود یک میلیون فیش از جهات مختلف برداشته است.درسال ۱۳۴۷ به عنوان استادیار وارد دانشگاه اصفهان شد و سپس با درجه استادی در همان دانشگاه با پرورش دانشجویان زیادی در سال ۱۳۶۰ بازنشسته شد و مدتی نیز در دانشگاه صنایع دفاع مشغول به تدریس شد و از سال ۱۳۶۵ از طرف دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد اصفهان دعوت به همکاری شد و این همکاری تاکنون نیز ادامه داشته است.دکتر شریعت بعد از انتقال به دانشگاه اصفهان مشغول به تألیف دستور زبان فارسی شد و توانست «دستور زبان فارسی و انگلیسی تطبیقی» مختص به دانشجویان دانشگاه را تألیف کند که اخیراً نیز این دستور زبان با کمی تجدیدنظر چاپ مجدد شده است.
همین طور که سالهای تدریس او سپری می شد، با توجه به واحدهای درسی که به او ارائه شده بود، درصدد آن برآمد تا با مطالب نو و تازه کتابهایی را جهت آشنایی و آسان فهمی دانشجویان تألیف کند. از جمله این آثار می توان به کتاب «آیین نگارش» اشاره کرد که این کتاب نیز مانند دیگر تألیفاتش چندین بار تجدیدچاپ شده است.
بخش اول کتاب املای فارسی است و بخش دومش مربوط به انشا که در حقیقت منتخباتی از ادب معاصر را شامل می شود.
در سال ۱۳۵۲ برای تدریس در دانشگاه درهام به انگلیس رفت و در آنجا عهده دار تدریس مباحثی پیرامون ادبیات شد.
شرح «اسرار الغیوب» - شرح مثنوی معنوی _ یکی دیگر از آثار شریعت است که در آن سعی بر آن بوده که اشعار مولانا _ ۶دفتر _ تصحیح و تشحیه شود.
شرح مثنوی «اسرار الغیوب» تألیف خواجه ایوب از شروح معروف مثنوی مولانا جلال الدین محمدبلخی رومی است که از نویسنده این شرح اطلاعات زیادی در دست نیست. او از صوفیان سده دوازدهم هجری قمری بوده است.
در تصحیح این کتاب از چهار نسخه دانشگاه پنجاب و نسخه نیکلسن و دکتر استعلامی استفاده شده است. بعد از متن کتاب که اختصاص به شرح دفتر دارد، تعلیقات آمده است که بسیاری از مشکلات خواننده را حل می کند. فهرستی هم در انتهای کتاب آمده که شامل فهرست آیات، احادیث، جمله های عربی و فهرست اعلام عام است و اشخاص و اماکن و اقوام جداشده اند، فهرستی از لغات و ترکیباتی که در کتاب معنی شده نیز فراهم آمده است و مصاریع را در پایان فهرست مأخذ کتاب به ترتیب الفبایی مرتب شده است.شرح دیوان حافظ یکی دیگر از آثار پژوهشی و تحقیقی دکتر شریعت است که کاربرد عمومی تری دارد. در این کتاب ما با ویژگی های خاصی در دیوان حافظ از قبیل اعراب گذاری کلمات، مشخص کردن وزن عروضی، شرح ابیات به صورت ساده و... روبرو هستیم.این کتاب به گونه ای تنظیم شده است که اگر شماره غزل (در چاپ علامه قزوینی) را دوبرابر کنید شماره صفحه ای از این چاپ به دست خواهدآمد که آن غزل درآن آمده است، در صفحه مقابل هربیت معنی هربیت به زبان ساده آمده، سپس در پرانتز مقابل معنی بیت، لغات و ترکیبات دور از ذهن معنی شده است و بخشی از زیبایی های هربیت هم ذکر شده و پس از بستن پرانتز هدف از بیان آن بیت نیز آمده است. در ضمن ابیاتی که در دیوان مرحوم علامه قزوینی نبوده است هم بدون معنی ذکر شده است.«هدف من از این چاپ شرح ابیات غزل ها نبوده، بلکه هدف، بیان معنی ساده آنها بوده است که موجب شده تا حدی از ظرافت ها و لطایف ابیات کاسته شود. در این اثر قصاید، قطعات و رباعیات معنی نشده است، اما کسی که با خواندن غزل ها و معانی آنها با زبان حافظ آشنا شده باشد، در معنی کردن آنها مشکلی نخواهدداشت، این اثر در یک جلد منتشر شده تا افرادی که می خواهند فال بگیرند یا معنی آن را درک کنند، بتوانند از آن استفاده کنند.»
اگر بخواهیم آثار دکتر شریعت را تقسیم بندی کنیم به سه محوریت اصلی در آثارش برمی خوریم. نخست دغدغه های او پیرامون حافظ که از سال ۱۳۳۹ _ ابتدا برای مطالعات شخصی به آن پرداخته و بعدها به صورت کتاب هایی با ارزش درآمده اند _ دوم مولانا و مثنوی معنوی و سوم دستور زبان فارسی.
مجموعه حافظ شناسی یکی از آثاری است که پیرامون حافظ در هشت بخش، تنظیم شده است، این کتاب ۱۲ جلدی که در آینده ای نه چندان دور به بازار نشر عرضه خواهدشد. ازجمله کتاب هایی است که با مراجعه به آن می توان با مباحثی چون فرهنگ واژه نمای بسامدی، فرهنگ موضوعی، سبک شناسی حافظ و... آشنا شد و از این جهات مشکلات یک محقق یا دانشجو را برطرف می کند. مجموعه حافظ شناسی در ۱۲ جلد، ۲ جلد نخست دیوان حافظ، ۱ جلد فرهنگ واژه نمای بسامدی حافظ براساس چاپ حافظ قزوینی، ۱ جلد درباره فرهنگ موضوعی حافظ، یک جلد دستور زبان حافظ، یک جلد درباره سبک شناسی حافظ، یک جلد درباره زندگی حافظ، دو جلد آخر شرح حافظ به صورت کامل به طوری که با اتکا به تمام شروح حافظ شرحی ساده و آسان برای خوانندگان عرضه شده است.
از دیگر کتب تألیفی استاد شریعت کشف الابیات مثنوی است، این کتاب که در واقع راهگشای دستیابی به ابیات است ابیات ۶ دفتر را در یک جلد به ترتیب الفبا دربردارد و محققان و دانشجویان با مراجعه به آن می توانند بیت موردنظر را براساس مثنوی چاپ نیکلسن بیابند.«جواهرالاسرار و زواهر الانوار» نام یکی دیگر از آثار تحقیقی پیرامون مثنوی است که دکتر شریعت در آن به شرح و تفسیر ابیات اشعار مولانا پرداخته است. در تهیه این تصحیح و کارهای تحقیقی پیرامون مثنوی، دکتر شریعت به احادیثی برمی خورد که برای تهیه منبع و مأخذ آنها به کشف الاسرار میبدی که از نظر صوفیان تفسیر قرآن نیز نامیده می شود، مراجعه می کند. این مراجعه و پژوهش در رابطه با احادیث باعث می شود که دکتر شریعت کتابی با نام فهرست تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار را تهیه کند.این کتاب احادیثی که در مثنوی معنوی نبوده را نیز دربرمی گیرد و شامل ۸۰۰۰ حدیث است. «سخنان پیرهرات» از دیگر آثار تحقیقی پژوهشی است که ارتباط مستقیم با کشف الاسرار و عده الابرار میبدی دارد. از دیگر روایات درباره کتاب کشف الاسرار این است که کشف الاسرار تفسیر سخنان پیرهرات _ خواجه عبدالله انصاری _ است. در این کتاب سخنان خواجه عبدالله انصاری از هر منبع و مأخذی جمع آوری شده است و دکتر شریعت به شرح و بسط آنها پرداخته است. این کتاب می تواند راهنمای کاملی از جهت حدیث شناسی برای دانشجویان و محققان باشد.
دکتر شریعت هنگامی که کتاب مجموعه حافظ شناسی را شروع کرده بود به شعر:
عشقت رسد به فریاد گرخود به سان حافظ ‎/ قرآن زبربخوانی در چهارده روایت
برمی خورد پس تصمیم می گیرد که چهارده روایت در قرآن را با روش توضیح هر آیه با هریک از روایت ها شروع کند. در کتاب «چهارده روایت در قرائت قرآن مجید» آیات قرآن شرح و توضیح داده شده و برای هر آیه ۱۴ روایت آمده است.
کتاب «ترجمه نهج البلاغه» هم از دیگر تألیفات مهم دکتر شریعت محسوب می شود که در این کتاب تکیه روی جمله های فارسی است. با آنکه پیرامون نهج البلاغه ترجمه های متفاوتی انجام شده اما در این کتاب خواننده با ترجمه ساده و سلیس روبرو است و این کتاب به آسان فهمی مخاطبان کمک می کند.
در راستای تمام فعالیت های پژوهشی دکتر شریعت، نام او را نیز به عنوان یکی از مؤلفان کتاب های فارسی دوره راهنمایی همراه با دکتر حدادعادل و احمد سمیعی و... می بینیم. وسعت کار تألیف و تحقق دکتر محمدجواد شریعت آنچنان است که نمی توان در این مجال اندک حتی عناوین همه آثار این استاد پرکار و پربار را به درستی توضیح داد. «املا صحیح»، «لغت فارسی»، «ترجمه و راهنمای مبادی العربیه»، «تجزیه و ترکیب گلستان»، «پروین، ستاره آسمان ادب ایران»، «منهاج الطلب»، «دستور زبان فارسی»، «دیوان اشعار دقیقی» و... از دیگر آثار محمدجواد شریعت، بزرگمردی که غواص ماهر اقیانوس بیکران ادب فارسی شده است.