نقدی بر نظارت معاونت امور مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مطبوعات طی سالهای 74 تا 76

1ـ مساله و موضوع بررسی
مطبوعات کشورمان با مسایل و معضلات بسیاری در گریبان هستند که یکی از آنها تذکراتی است که از سوی وزارت ارشاد به آنها داده می‌شود. اداره کل مطبوعات داخلی معاونت امور مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متکفل بررسی و ارزیابی نشریات داخلی است. این اداره کل هر ماهه پس از بررسی (کارآگاهی) بسیاری از نشریات برای بعضی از آنها که به نظرشان از چهارچوب قانون مطبوعات و قوانین مشابه عدول کرده‌اند تذکر می‌فرستد. این تذکرات، صرف‌نظر از قانونی بودن یا غیرقانونی بودن آن، گاهی سلیقه‌ای و غیرروشمند است و گاهی رنگ قانون و آئین‌نامه به خود می‌گیرد. اداره کل مطبوعات داخلی در تذکرات شماره 10 (ده) در سال 1374 اصلی‌ترین وظایف خود را چنین آورده است:
«نظارت مستمر بر مطبوعات و استفاده از اهرمهای تشویقی ـ تنبیهی در جهت نگاهداشت و هدایت مجموعه مطبوعات کشور در مسیر همسو و یا حداقل غیرمتعارض و هماهنگ با ارزشهای متعالی نظام در زمره اصلی‌ترین وظایف اداره کل مطبوعات داخلی است بطوری که دیگر خدمات خود را ابزار این وظیفه اصلی می‌داند.»
به همین جهت این مقاله می‌کوشد توصیف (و نه تبیین) حداقلی از وضعیت تذکرات داده شده از سوی اداره کل مطبوعات داخلی بدست دهد. همچنین توجه به عملکرد هیات نظارت بر مطبوعات از دیگر مواردی است که این مقاله بدان می‌پردازد.
به چند دلیل زمان بررسی را از سال 1374 تا انتهای 1376 گرفتیم. اولین و مهمترین دلیل آنکه پرونده‌ها، اسناد و مدارکی که توسط «بررس‌ها» انجام شده‌اند، نایاب و حتی غیرقابل دسترس هستند. این موارد عموماً در جای خاصی به طور منظم نگهداری نشده‌اند بطوریکه گاهی برای یافتن گزارشی روزها وقت صرف شده اما نتیجه‌ای به دست نیامد. بی‌نظمی و یا عدم ثبت بعضی تذکرات در بایگانی از مهمترین دلایل تحدید این بررسی در این سه سال است.
دیگر آنکه این سالها بخاطر دو انتخابات مهم مجلس پنجم و ریاست جمهوری از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. سالهایی که گرایشات داغ سیاسی بطور جدی مقابل هم قرار گرفته و هر گروهی که در این سالها در ارشاد جای نداشت یقیناً مورد بی‌مهریهای جدی جناح مقابل قرار می‌گرفت. در هر صورت کمبود زمان به همراه دلایل فوق ما را بر آن داشت که موضوع بررسی خود را به سالهای 1374 الی 76 محدود کنیم.
با وجود این گزارشات این سالها به طور کامل در دسترس نبودند هرچند از سال 1374 گزارشات کاملی در دسترس است اما دو سال بعد از آن این‌چنین نیست. از سال 1375 گزارشات شش ماهه اول و از سال 76 گزارشات شش ماهه دوم (دوره دولت جدید) در دسترس قرار داشت. از شش ماهه دوم 75 هیچگونه اسناد و مدارکی در دست نیست گو اینکه بنظر می‌رسد که در این 6 ماه بایستی بازار تذکرات پررونق بوده باشد ولی هیچ نشانی از گزارشات تذکرات در این ماهها در اداره کل مطبوعات داخلی وجود ندارد.
اما شش ماهه اول 76 بدلیل حضور قدرتمند مردم در دوم خرداد و پیروزی خاتمی مدیران سابق ارشاد دست از وظایف قانونی خود کشیده و به فکر سر و سامان دادن امور گذشته برآمده‌اند. بنابراین هیچگونه تذکری در شش ماهه اول 76 توسط اداره کل مطبوعات داخل به نشریات داده نشده است.
در مورد هیات نظارت وضع به گونه‌ای دیگر است. با بررسی صورت‌جلسه‌های هیات نظارت دراین سه سال توانستیم تذکرات، توقیف‌ها و لغو پروانه‌هایی که از سوی آن هیأت انجام گرفته استخراج کنیم، هرچند دلایل و موارد اتهام گنگ، مبهم و حتی گاهی بیان نشده است.
2ـ اهمیت موضوع
با توجه به اینکه هیچ‌گونه بررسی‌ای تا بحال از سوی هیچ‌کس حتی کارشناسان اداره کل مطبوعات داخلی راجع به این موضوع به عمل نیامده است، بررسی حاضر که برای اولین بار انجام می‌گیرد می‌تواند برای اداره کل مطبوعات داخلی (برای بررسی عملکرد این اداره کل در این زمینه) و مطبوعات (برای آگاه شدن از برخی مشکلات بوجود آمده از سوی ارشاد و شناختن جایگاه قانونی خود و ارشاد و هیات نظارت) راهگشا باشد. از طرف دیگر متحول شدن جامعه و حرکت به سمت جامعه مدنی و شناخت جایگاه هر نهاد (ارشاد، هیأت نظارت، مطبوعات) اهمیت بررسی آن را دوچندان کرده است.
3ـ پرسش اساسی تحقیق
1ـ تذکراتی که به نشریات داده می‌شود بیشتر در چه زمینه‌ای است؟
2ـ آیا این تذکرات با اعمال سلیقه همراست یا روشمند و قانونمند است؟
3ـ آیا تذکراتی که توسط مدیران قبلی ارشاد به نشریات داده شده به نظر مدیران کنونی هم تذکر محسوب می‌شود یا خیر؟ به عبارت دیگر آیا یک تذکر برای همیشه تذکر است یا اینکه در زمانهای بعد خاصیت تذکر بودن خودش را از دست می‌دهد؟
4ـ اهداف تحقیق
پاسخ به پرسش‌های فوق مهمترین اهداف این بررسی است. بعلاوه، این بررسی در صدد است تا نشان دهد تذکرات در سالهای 74 الی 76 چه روندی را طی کرده است. شناخت وضعیت تذکرات، موضوع تذکرات، زمینه تذکرات، روشمند بدون یا سلیقه‌ای بودن آن هدف اصل این بررسی است. همچنین این بررسی می‌کوشد تا تفاوتهای دو مدیریت متفاوت نظام در مدیریت و نظارت بر مطبوعات بخصوص در قلمرو تذکرات به نشریات را نشان دهد. هدف ضمنی این بررسی، نشان دادن تحول جامعه و حرکت مطبوعات و معاونت امور مطبوعاتی و تبلیغاتی در همراهی با آن است.
5ـ روش بررسی
داده‌های این بررسی از طریق مراجعه به بایگانی اداره کل مطبوعات داخلی و دبیرخانه هیأت نظارت جمع‌آوری شده است. پس از جمع‌آوری‌ داده‌ها به نظر رسید که تذکرات اداره کل مطبوعات داخلی را می‌توان مانند پرسش‌های باز پرسشنامه‌های تحقیق دسته‌بندی و کدگذاری نمود. به همین جهت پس از مطالعه تذکرات آن‌ها را در 4 دسته سیاسی، اخلاقی، قانونی و سایر کدگذاری نموده و سپس به استخراج آنها پرداختیم.
در مورد تذکرات توقیف‌ها و لغو پروانه‌های بعضی نشریات توسط هیات نظارت بر مطبوعات نیز همین گونه عمل شد منتهی داده‌های هیات نظارت دامنه نوسانات آنها محدودتر و کم‌تر بود. داده‌های هیات نظارت به تذکر، توقیف و لغو پروانه کدگذاری و تفکیک شده است. در قسمت تذکرات هیات نظارت بدلیل آنکه موارد تذکر داده شده محدود می‌باشد تقسیم‌بندی جداگانه‌ای مثل بخش اداره کل مطبوعات داخلی انجام نشده است. با وجود این، موارد و نمونه‌های تذکر قابل ذکر است.
6ـ تعریف مفاهیم
ـ تذکر، مجموعه‌ مواردی که شفاهاً یا کتباً، تلفنی و یا حضور توسط اداره کل مطبوعات داخلی یا هیات نظارت پس از بررسی نشریات بعنوان تذکر به مدیران مسئول یا صاحب امتیاز نشریه داده شده است.
ـ تذکر سیاسی، مجموعه تذکراتی که به خاطر مسایل سیاسی، انتخابات، دگراندیشی به نشریات داده شده است.
ـ تذکر اخلاقی، مجموعه تذکراتی که خاطر چاپ عکس نامناسب و نیمه عریان، تبلیغات ورزشکاران با حالات گوناگون و کلیه موارد نوشتاری یا تصویری که با عنوان خلاف عفت عمومی ذکر شده است.
ـ تذکر قانونی، مجموعه تذکراتی که بخاطر تخطی از روش و زمینه و یا چاپ ویژه‌نامه بدون مجوز و یا درجه کلماتی که از نظر قانونی منع دارد، به نشریات داده شده است.
ـ توقیف، جمع‌آوری، پلمپ و توقیف یک نشریه (اعم از کوتاه‌مدت یا درازمدت) به دستور هیات نظارت بر مطبوعات.
ـ لغو، لغو موقت یا دائم بک نشریه به دستور هیات نظارت بر مطبوعات.
تذکرات اداره کل مطبوعات داخلی (معاونت امور فرهنگی) در شش ماهه اول سال 74
در شش ماهه اول 74 جمعاً 35 مورد تذکر داده شده که 18 مورد (بیش از 50%) آن سیاسی بوده و 11 مورد (یعنی 30%) اخلاقی و 6 مورد دیگر قانونی و سایر بوده است.
شش ماهه دوم سال 74 (نزدیک بودن انتخابات مجلس پنجم)
در شش ماه دوم سال 74 به خاطر نزدیک شدن انتخابات مجلس پنجم بازار تذکرات پررونق بود، بطوریکه در این 6 ماه 99 مورد تذکر به مطبوعات از طرف اداره کل مطبوعات داخلی به نشریات داده شده است. از مجموع 99 تذکر داده شده به نشریات در این شش ماهه 55 مورد سیاسی (56%) بوده است. 35 مورد برابر با 35% مربوط به مسایل اخلاقی، 6 مورد (6%) مربوط به مسایل قانونی است و 3 مورد باقی مانده به سایر موارد برمی‌گردد.
شش ماهه اول 75 (جریان انتخابات مجلس)
در شش ماه اول 75 بخاطر مجلس شورای اسلامی همچنان درصد تذکرات سیاسی بر دیگر موارد بیشتر است بطوری که از 40 مورد تذکر داده شده در این دوره تقریباً 50% یعنی 19 مورد آن سیاسی بوده است. مسایل اخلاقی 15 مورد برابر با 37% و قانونی 4 مورد برابر با 10% و سایر 2 مورد را شامل می‌شود.
در شش ماهه اول 75 نیز مانند دوره‌های قبل تذکرات سیاسی بیشترین سهم را داشته و سپس تذکرات اخلاقی (که در هر سه دوره سهم قابل توجهی دارد) و قانونی (که سهم بسیار ناچیزی را تشکیل می‌دهد) قرار دارند:
شش ماهه دوم سال 76
نمودار زیر نشانگر دوران تصدی دولت جدید است. در این نمودار تذکرات سیاسی جایش را به تذکرات قانونی داده و تذکرات اخلاقی کماکان سهم خودش را حفظ کرده است. بنابراین از 67 مورد تذکر داده شد، در شش ماهه دوم 76 سه مورد آن سیاسی بوده ولی 32 مورد آن اخلاقی و 26 مورد آن قانونی بوده است. به نظر می‌رسد تذکرات مدیریت جدید به سمت قانونمند شدن پیش رفته است.
ـ تذکرات سیاسی به مسایل لبنان و فلسطین برمی‌گردد
ـ سایر، بیشتر تیترهای جنجالی و خبرهای نادرست بوده است
تذکرات هیات نظارت بر مطبوعات
آنچه در این قسمت می‌آید تذکرات، توقیف‌ها و لغو پروانه‌هایی است که به دستور هیأت نظارت بر مطبوعات انجام گرفته است. در اینکه آیا هیات نظارت از نظر قانونی مجوز چنین کاری را داشته یا خیر و اصولاً اعضای این هیات چه کسانی هستند، مواد 10 و 12 قانون مطبوعات چنین صراحت دارد:
ماده 10، اعضای هیات نظارت بر مطبوعات که از افراد مسلمان و صاحب صلاحیت علمی و اخلاقی و مومن به انقلاب اسلامی می‌باشند، عبارتند از:
الف ـ یکی از قضات دیوانعالی کشور به انتخاب شورای عالی قضایی
[یک قاضی به انتخاب قوه قضایه]
ب ـ وزیر ارشاد اسلامی یا نماینده تام‌الاختیار وی
ج ـ یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی به انتخاب مجلس
مجلس
د ـ یکی از اساتید دانشگاه به انتخاب وزیر فرهنگ و آموزش عالی
هـ ـ یکی از مدیران مسئول مطبوعات به انتخاب آنان
ماده 12 ـ هیات نظارت راساً یا به درخواست وزیر ارشاد اسلامی موارد تخلف نشریات را مورد رسیدگی قرار می‌‌دهد و در صورت لزوم جهت پیگرد قانونی تقاضای کتبی خود را به دادگاه صالح تقدیم می‌دارد.
بنابراین مواردی که در ذیل می‌آید بیش از آنکه جنبه قانونی داشته باشد، بیشتر اعمال نظر و سلیقه جناح و گروه خاصی می‌باشد که خواهان کنترل شدید بر مطبوعات بودند، کلیه تذکرات، توقیف‌ها و لغو پروانه‌هایی که توسط هیات نظارت انجام گرفته، رنگ و بوی سیاسی و جناحی دارد. همین امر در خصوص صدور هم به چشم می‌خورد، بطور متوسط جلسه‌ای دو تقاضای نشریه در هیات نظارت رد شده است (در دولت قبلی).
تذکرات هیات نظارت
سال 74
توضیح:
در سال 1374 هیات نظارت بر مطبوعات راساً راجع به ده مورد تخلف مطبوعات حکم صادر کرده است. دو مورد تذکر و تهدید به لغو پروانه، سه مورد توقیف و پنج مورد لغو پروانه نشریات حاصل این کار هیات در 74 بوده است.
یکی از نکات جالب توجه در مورد هیات نظارت این است که هیات نظارت عموماً دلیلی برای این موارد ذکر نکرده و گاهی که دلایلی را اظهار می‌داشت، بسیار کلی و مبهم بود.
دلایل: دلایلی خاص برای لغو، توقیف و تذکر ذکر نشده است مگر عبارت مبهم کثرت تخلفات و اصرار بر فحشاء
سال 75
دلایل: کثرت تخلفات
توضیح: در سال 75 بخاطر اهمیت مساله انتخابات درصد تذکرات هیات نظارت نیز افزایش یافته است که عموم آن متعلق به نشریات (غیر خودی) است. این نشریات عبارت از: امید جوان، امید زنجان، نوید اصفهان، کیان، سلام، مبین. همچنین در این سال هیات نظارت دستور لغو پروانه دو نشریه را صادر کرده است.
شش ماهه اول 76
توضیح:
در سال 76 (شش ماهه اول) هیات نظارت بخاطر شرایط بعد از دوم خرداد هیچ‌گونه توقیف یا لغو پروانه‌ای را دستور نداده است ولی به سه نشریه تذکر (یک مورد سیاسی دو مورد اخلاقی) داده است.
دلایل: استفاده نامناسب از روش ژورنالیسم، تصویر نامناسب، بی‌حرمتی به روحانیت
شش ماهه دوم 76 (در زمان دولت جدید)
توضیح: از زمان دولت جدید هیچ‌گونه تذکر، توقیف و یا لغو پروانه‌ای از سوی هیات نظارت انجام نگرفته است، موارد در خور تامل جهت هر گونه پیگرد قانونی به دادگاه ارجاع شده است.
نتیجه:
مروری بر نمودارهای تذکرات اداره کل مطبوعات داخلی در دولت گذشته این حقیقت را آشکار می‌سازد که متاسفانه تذکرات قانونی (یا تذکرات ناشی از مسایل قانونی) بسیار ناچیز بوده ولی در عوض تذکرات سیاسی و بعد از آن تذکرات اخلاقی بیشترین مورد را دربرداشته‌اند. ناگفته پیداست که در موارد سیاسی و اخلاقی برخلاف موارد قانونی اعمال سلیقه خیلی بیشتر است. در موارد قانونی این امر برعکس است چونکه اصولاً در این موارد اعمال سلیقه خیلی کم می‌تواند نفوذ کند.
در موارد سیاسی، شاید بتوان گفت که تقریباً کل موارد آن «سیاسی» بوده است و شاید همین‌طور مسائل اخلاقی. خوشبختانه در دولت جدید مورد اول، یعنی تذکرات سیاسی بسیار کاهش پیدا کرده است. بطوریکه در شش ماه دوم 76 تنها 3 مورد تذکر سیاسی داده شده که این سه مورد مربوط به مسایل لبنان، اسرائیل و فلسطین بوده است. اکنون روند تذکرات سیاسی به نظر می‌رسد به سمت قانونمند شدن حرکت کرده است به گونه‌ای که شاید بتوان گفت موارد سیاسی و قانونی در دولت جدید جابجا شده‌اند و حرکت به سمت قانونی و قانون‌گرایی که جزء شعار رئیس‌جمهور هم بوده در حال تحقق است.
اما متاسفانه تذکرات اخلاقی همچنان زیاد است این تذکرات اخلاقی هم از مواردی است که اعمال سلیقه در آن زیاد است بنابراین انتظار می‌رود با رعایت خودکار جامعه مطبوعات در عرصه عفت عمومی و مسایل اخلاقی و اعمال قانون توسط معاونت مطبوعاتی و تبلیغاتی ارشاد هرچه بیشتر از تذکراتی که بر اعمال سلیقه مبتنی‌اند کاسته و به سمت موارد قانونی و روشمند حرکت کنیم.
نمودارهای تذکرات هیات نظارت بر مطبوعات نیز از همین امر حکایت می‌کند. طبق قانون مطبوعات هیات نظارت حق تذکر، توقیف و لغو پروانه را ندارد اما این موارد کارهایی بوده که در سالهای گذشته اعمال می‌شد، بطوریکه در سال 74 هیات نظارت 2 مورد تذکر و تهدید به لغو پروانه، 3 مورد توقیف و 5 مورد لغو پروانه را بدون ارائه هیچ‌گونه دلیلی صادر کرده است. هیات مذکور در این زمینه تنها عبارت گنگ و مبهم کثرت تخلفات و اصرار بر فحشاء را ذکر کرده است.
در سال 75 در زمان انتخابات مجلس هیات نظارت 6 مورد تذکر کتبی به 6 نشریه: امید جوان، امید زنجان، نوید اصفهان، کیان، سلام و مبین داده است که همگی بعلت مسایل سیاسی و دگراندیشی و سلیقه‌ای بوده است. لغو پروانه‌ها نیز از همین امر تبعیت کرده است.
در سال 76، شش ماهه اول هیچگونه توقیف و لغوی صورت نگرفته است (بعد از انتخابات)، ولی سه مورد تذکر به مطبوعات داده شده است. یکی به دلیل استفاده نادرست از روش ژورنالیسم دیگری به خاطر تصویر نامناسب و سومی به خاطر بی‌حرمتی به روحانیت. همه این موارد بطور سلیقه‌ای اعمال شده‌اند. جالب آنکه در شش ماه دوم، زمان تصدی دولت جدید، هیات نظارت کاملاً به سمت موضع قانونی خود آنچنانکه در شرح وظایف آنها آمده حرکت کرده است. و هیچ‌گونه تذکر، توقیف و لغو پروانه‌ای انجام نداده است.
بنابراین با توجه به تجربه یکسال اخیر هیات نظارت به نظر می‌رسد حرکت به سمت قانون و قانون‌گرایی در این هیات شروع شده و انشاءالله تداوم یابد.
خلاصه، مقایسه نشریات امروزی به دو سال قبل بیش از هر چیز دیگری نشانگر تفاوت گفتمان سیاسی در کشور است. گفتمانی که به سمت قانون، قانون‌گرایی، جامعه مدنی، توسعه سیاسی، دفاع از جمهوریت نظام، حقوق و کرامت انسانها، نفی روشهای خشونت‌آمیز، نقد و انتقاد از دولت پیش رفته است. حرکتی که (همچنانکه دیدیم) نه تنها به‌هیچ‌وجه با آرمانهای انقلاب تعارضی نداشت بلکه باعث تثبیت نظام شده است.
بنابراین، شواهد امر حاکی است که دولت جدید و خصوصاً مدیریت جدید ارشاد و مطبوعات به سمت قانون و قانون‌گرایی پیش می‌روند و تا اعمال کامل قانون از هیچ‌گونه کوششی دریغ نخواهند کرد. برعکس این امر در مدیریت گذشته ارشاد، اداره کل مطبوعات داخلی مفتخرانه از سیاسی‌کاری، اعمال سلیقه و نظر گروه خاص (انحصار) دفاع می‌کرد، غافل از آنکه این انحصار نیز روزی به سر می‌آید، در گزارش تذکرات شماره 10 اداره کل مطبوعات داخلی در سال 74 چنین آمده است: «خوشبختانه کیفیت، کمیت و مالاً حضور و تاثیر جریان مطبوعات دگراندیش (با گرایشهای سنتی روشنفکری به معنای مطلع) در طی ماههای اخیر کمتر شده است.
نامرتب بودن دوره‌های انتشار که خود ناشی از خودداری وزارت ارشاد در اعطای امکانات دولتی است و همچنین فقدان شناخت درست نسبت به مخاطب در کمرنگ‌تر شدن حضور و از دست دادن مخاطبان این دسته از نشریات نقش بسزایی داشته است. هرچند متقابلاً اقبال و گرایش مردم به ویژه تحصیل‌کردگان به نشریاتی چون کیان، ایران فردا، پیام امروز با گرایشها و کارکردهای مختلف هر یک از این مجلات قابل بررسی و تحلیل است.
حضور جدی و تعیین‌کننده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در جهت‌گیریهای هیات نظارت بر مطبوعات بویژه در عرصه اعطای مجوزهای انتشار جدید و وارد کردن نشریاتی که در حوزه سیاست و فرهنگ ذی‌نقش باشند، تغییری اساسی در نسبت نشریات خودی و فعال و هدفدار به نشریات معاند یا دگراندیش به‌وجود آورده است، به نحوی که برآیند نهایی مجموعه مطبوعات کشور را روزبروز به مجموعه‌ای همسو با اهداف نظام نزدیکتر می‌کند». این بند گزارش مذکور نیز به تنهایی بیانگر اعمال سلیقه و سیاسی‌کاری مدیریت گذشته ارشاد در مواجهه با مطبوعات می‌باشد.