رويکرد نرم افزاري رهبري در مقوله فرهنگ شعر و شاعري / محمد رضا اسکندري

پايگاه بصيرت؛ گروه سياسي/ شعر و شاعري و ادبيات سرايي از مهمترين فاکتورهاي تاثيرگذار در مقوله فرهنگي است. از ديرباز ايرانيان براي ابراز احساس و حفظ هويت خود اوضاع سياسي و اجتماعي را در زيباترين ابيات و داستان هاي شعري به تصوير مي کشيدند. برهمين مبنا شعراي بزرگ ايران زمين براي اصلاح و بيان رويدادهاي سياسي اجتماعي به شعر و شاعري پنا مي بردند.

شعر هم بيان احساسات براي تائيد يک وضعيت سياسي – اجتماعي و هم بيان احساسات براي نفي و ترد يک وضعيت سياسي اجتماعي بوده است. نوشتار حاضر با رويکرد استراتژيک به مقوله شعر و شاعري به اهميت بيانات مقام معظم رهبري در ديدار با شاعران مي پردازد.

بيان مساله

قدرت نرم( soft power) ارتباط مستقيمي با تاثيرگذاري در نگرش و رفتارهاي فردي دارد. برمبناي همين تاثيرگذاري است که جوزف ناي متخصص علم روابط بين الملل قدرت نرم را قدرتي نافذ و کارآمد تحليل مي کند و بر اهميت روزازون آن در معادلات بين المللي تاکيد دارد. . از نظر ناي قدرت نرم توان يک کشور براي دستيابي به اهدافش از طريق جذابيت و نه اجبار يا تنبيه مي‌باشد. اين جذابيت فرهنگ، از ايده‌هاي سياسي و سياست‌هاي يک کشور ناشي مي‌گردد. قدرت نرم قدرتي به مراتب نافذ تر از قدرت سخت است. قدرت نرم در کنار سياست هاي نرم قرار دارد و در تقابل با قدرت سخت قرار دارد. اين تقابل با بين المللي شدن اينترنت و رسانه هاي جمعي اهميتي فزآينده در معادلات داخلي و حتي بين المللي دارد. شعر و شاعري از آن جهت که بر ذهن ها و نگرش ها اثرگذار است کارايي آن حتي بيشتر از قدرت سخت است. حماسه فردوسي و اثرماندگارش شاهنامه مثال اعلايي از تاثيرپذيري ادبيات بر اذهان و افکار انسانهاست که حتي مي تواند براي قرن ها اثري ماندگار باشد.

حافظ با تيزدستي و مهارت خاص به ترسيم اوضاع سياسي اجتماعي زمانه خود پرداخت و با خلق ديوان ماندگارش به پويايي فرهنگ ايراني پرداخت.

با ظهور سعدي قدرت نرم شعر و شاعري و با ترسيم و مدح شخصيت خاتم پيامبران ، حضرت محمد(ص) ادبيات اسلامي چهره جديدي پيدا نمود که با تلفيق هويت ايراني و اسلامي جان تازه اي گرفت.

اين رويه حتي در دوره هاي بعد و در قرن دهم و با ظهور دولت قدرتمند صفوي جهتي تازه پيدا کرد و شعراي اسلام گراي ايران عمدتا به ترسيم ستايش و مدح ائمه اهل بيت (ع) پرداختند. در سده هاي اخير نيز ادبيات مدح و ستايش اهل بيت در قالب اشعار بزرگاني چون شهريار تجلي يافت و بدين ترتيب فرهنگ ايراني - اسلامي با ادبيات وارد مرحله جديدي شد که انقلاب اسلامي ايران مرحله جديدي از شکل گيري هويت نوين اسلامي و ميهني است. با توجه به همين کارايي است که شعرا و نويسندگان در نزد رهبري ايران جايگاه خاصي دارند. ديدارهاي مقام معظم رهبري با نخبگان و چهره هاي اديب نوعي پيوند مستقيم با قدرت نرم دارد که کارايي آن به مراتب بيشتر از قدرت سخت است. علي الخصوص که شعر و شاعري در گفتمان انقلاب اسلامي ايران با ادبيات انقلابي وارد مرحله حساسي شد که با تقويت آن مي توان گفت ادبيات انقلاب اسلامي امروزه به يکي از گرايش هاي جديد در علم ادبيات فارسي تبديل گشته و شعراي انقلابي از اين حيث نقش قابل تاملي در فرآيند تداوم انقلاب اسلامي ايران دارند. حمايت بي شائبه مقام معظم رهبري و تشويق و عزم جدي ايشان به شعر و شاعري از يک سو گوياي ذوق سليم ايشان به شعرا و از سويي ديگر کارايي آن در جهت دادن به مسير صحيح انقلاب و جلوگيري از انحراف در پيچ و خم هاي انقلاب است. در ادامه مهمترين مولفه هاي قدرت نرم افزاري فرهنگ شعر و شاعري را از منظر مقام معظم رهبري( در ديدار هفته گذشته ايشان با شعرا ) به اجنال واکاوي مي کنيم.

1-   شعر و شاعري راهي براي کشف اسلام اصيل

با انقلاب اسلامي ايران شعر و شاعري با معنويت و وحدانيت يگانه عالم هستي پيوند مي خورد و شعر انقلابي در مسير اسلام اصيل قرار مي گيرد. بر اساس همين معنويت و وحدانيت است که شعراي انقلاب اسلامي به ماهيت اسلام اصيل پي مي برند. بيانات مقام معظم رهبري گويايي همين پيوند دوسويه بين وحدانيت ومعنويت و توانايي شاعران در خلق ابيات جديد است ايشان در ديدار با شاعران فرمودند: " شعر در اصل، بُروز انديشه‌هاى شاعر، احساسات شاعر، دلتنگى‌هاى شاعر، حرفهاى شاعر و گفتنى‌هاى شاعر است. خداى متعال قدرتى به شاعر عطا ميکند و عطا کرده است که بتواند با ترکيب حروف و کلمات و با موسيقى متناسب، در لباس شيوايى و اثرگذارى، افکار خودش را، نظرات خودش را، احساسات خودش را، دلتنگى‌هاى خودش را بيان کند، شعر اين است"( بيانات در ديدار شاعران، 21/4/93)

2-    تاثيرگذاري بر مخاطب و تصرف ذهن

اگر تاثيرگذاري بر مخاطب و تصرف ذهن عمده ترين مولفه قدرت نرم است، شعر در اين مسير اهميت قابل ملاحظه دارد و در بيانات مقام معظم رهبري البته با ادبياتي ساده اما پرمحتوا اشاره شده است و ارتباط بين شعر و قدرت نرم را آشکار مي سازد. ايشان در ديدار با شاعران فرمودند. " کارکرد عمده‌ى شعر تأثيرى است که شعر شما بر روى مخاطب ميگذارد. شما با شعر خودتان خلوت مخاطب را اشغال ميکنيد. انسانها خلوتى دارند اين از مميزات انسان است، خلوتى دارند، درونى دارند، حيطه‌بندى اسرارى دارند، خودى دارند؛ شما با شعرتان در اين خلوت حضور پيدا ميکنيد، بر روى اين خلوت اثر ميگذاريد، آن را غنى ميکنيد. اين، يکى از مهم‌ترين کارکردهاى شعر است. ميتوانيد اين خلوت را، اين خصوصى‌ترين لحظات يک انسان را که حالا مخاطب شما واقع شده است، اين مرحله، سرمنزل، يا اين جايگاه وجود انسانى را، با شعر خودتان تروتازه نگه داريد؛ منزّه، پاکيزه، لطيف، پر نشاط و پر اميد نگه داريد؛ ميتوانيد به او فکر تغذيه کنيد، ميتوانيد به او رهنمود بدهيد؛ چون خلوت انسانها درواقع اتاق فکر شخصى انسان است. هر انسانى در درون خودش يک اتاق فکرى دارد که شما با شعرتان - اگر چنانچه اين شعر قدرتِ نفوذ پيدا کرد و توانست در خلوت ذهن انسانها و خلوت دل انسانها و مخاطبين حضور پيدا کند - پاى ثابت اتاق فکر مخاطبتان هستيد. اين يکى از مهم‌ترين کارکردهاى شعر شما است. " ( همان)

3-    ترسيم اوضاع و احوال زمانه در قالب شعر و احساسات شاعري

ترسيم اوضاع و احوال زمانه در قالب شعر و احساسات شاعري از عمده ترين کارکردهاي شعري است که در ادبيات سياسي پيشينه اي طولاني دارد و اين اوضاع و احوال هم مد نظر معظم له بوده است. در بيانات مقام معظم رهبري همين فاکتور اوضاع و احوال زمانه و وظيفه شاعر در ترسيم اين احوال به خوبي مشهود بود و در همين رابطه فرمودند: " قدرتها با ابزار علم - که برايشان ثروت هم به بار آورده است و به‌دنبال آن، تبليغات پرحجم دنيا هم در اختيار آنها است - و هر کارى دلشان ميخواهد امروز با دنيا دارند ميکنند و خيلى راحت حقايق را دگرگون ميکنند. خب، فرض بفرماييد که در يک نقطه‌اى از دنيا يک نفر کشته ميشود، بلکه گاهى يک حيوان کشته ميشود، جنجال به پا ميکنند؛ حالا در حمله‌ى به غزّه مثلاً فرض بفرماييد که الان چند روز است هواپيماها ميروند، شايد بيش از صد نفر - که تعداد زيادى‌شان کودک و بچّه‌هاى مظلوم و معصومند - کشته شده‌اند، اصلاً برايشان اهمّيت ندارد. کاش فقط اهمّيت نداشت؛ آمريکا و انگليس - آن‌طور که در خبرها خوانده‌ايم - گفته‌اند که از اين حملات حمايت هم ميکنند. امروز دنيا اين است: از هر بدى، کجى، پلشتى، فساد، کثافت و نجاست - اگر در خدمت منافعشان باشد - حمايت ميکنند، و هيچ باکى ندارند. با هر پاکى، قداست، طهارت و صداقت مقابله ميکنند و معارضه ميکنند و وحشيانه با آن برخورد ميکنند، اگر با منافعشان سازگار نباشد؛ امروز دنيا اين‌جورى است. خب، انسانى که شاعر است، يعنى داراى نيروى شعور و درک و فهم و قوّت بيان و قدرت بيان است، اينجا تکليفش چيست؟  

" پيوند روح معنوي و احساس شاعر در اينجا و در قالب پاسخ به تکليف شاعر با استناد به آيات قرآن مشخص مي شود که مقام معظم رهبري با اشاره به معنويت گرايي احساس ديني به تکليف شاعر مي پردازد و مي فرمايد " علاوه‌بر اينکه شما ميتوانيد حکمت را بيان کنيد - که: اِنَّ مِنَ الشِّعرِ لَحِکمَة - ميتوانيد مصداقى باشيد براى «وَ لَمَنِ انتَصَر بَعدَ ظُلمِه» يا «وَ انتَصَروا مِن بَعدِ ما ظُلِموا» که در ذيل همين آيه‌ى شريفه‌ى مربوط به شعرا است: وَ انتَصَروا مِن بَعدِ ما ظُلِموا ميتوانيد مصداق اين باشيد. «انتصار» کنيد، در صدد يارى جبهه‌ى مظلوم بربياييد، حقيقت را بگوييد، حرف را بگوييد، حقيقت را نشان بدهيد با شعرتان؛ ميتوانيد خيلى نقش ايفا کنيد در اين زمينه‌ها. بالاخره داشتن اين امتياز يک نعمت الهى است؛ يک حجّت الهى است" (همان) .

4-   حفظ هويت فرهنگي جامعه و استمرار و قوام آن

حفظ هويت فرهنگي جامعه و استمرار و قوام آن از ديگر شاخص هاي قدرت نرم است که هم نافذ است و هم قابليت تسري دارد. شعر و احساسات شاعري با جاذبه خاصي که دارد مي تواند زمينه ها و بسترهاي لازم براي حفظ هويت ملي و اسلامي را دارد. همچنانکه شهريار و حافظ و سعدي و مولانا و فردوسي رد گذشته اين مهم را به انجام رساندند شاعر معاصر نيز از چنين توانايي برخوردار است. و همين شاخص هاي فرهنگي هم مورد نظر مقام معظم رهبري مي باشد که با توجه به اهميت حفظ فرهنگ فرمودند: " يک مسئله‌ى ديگر در مورد شعر، کارکرد اجتماعى شعر است؛ شعر، حافظِ هويت ملّىاست، حافظ هويت ملّى. هويت ملّتها عبارت است از مشخصّه‌هاى فرهنگى آنها و مزيتهاى فرهنگى آنها؛ اين هويت فرهنگى يک ملّت را تشکيل ميدهد. اين هوّيت فرهنگى، اصل است؛ اگر چنانچه اين از يک ملّتى گرفته بشود، اين ملّت هضم خواهد شد، يعنى درواقع به معناى حقيقى کلمه نابود خواهد شد".اين کارکرد اجتماعي همان رويکردي است که در ابعاد استراتژيک قابل بحث است و از حوصله اين نوشتار مختصر خارج است.

ارزيابي نهايي

بدون شک فرهنگ جزء لاينفک قدرت نرم و از اين حيث شعر و ادبيات هر ملت نقش عظيمي در پويايي فرهنگي آن ملت دارد. توجه مقام معظم رهبري به مقوله ادبيات، شعر و در يک نگاه کلان فرهنگ بيانگر اين مهم است که ايشان هم نگاهي تاکتيکي و هم نگاهي استراتژيک به ابعاد فرهنگ دارند. ديدار ايشان با نخبگان و شاعران بخشي از يک تاکتيک فرهنگي است که در مقوله استراتژيک و در در مواجه با تهاجمات فرهنگي جاي دارد. توجه ايشان به شعر و شاعري و ادبيات معاصر و پيوند آن با روح معونيت تداوم همان مسيري است که بنيانگذار کبير انقلاب حضرت امام خميني (ره) بارها برآن تاکيد فرمودند و امروز مقام عظماي ولايت با تيزبيني و آشنايي با ابعاد چرايي و چگونگي آن اين مسئوليت خطير را به انجام مي رساند.