بایسته‌های فرهنگ جهادی

پایگاه بصیرت / اميرعباس كرمي

مقدمه
پایگاه بصیرت،اميرعباس كرمي/جهاد اقتصادی، میدان گسترده‌ای برای مبارزه با موانع فراروی اقتصاد کشور است. برای ورود به این عرصه مبارزه، شناخت فرهنگ جهادی و روحیه و رفتار جهادگران ضروری است؛ زیرا در این عرصه نمی‌توان تنها به ابزارهای متداول مادی تکیه کرد. پیروزی انقلاب اسلامی، تنها تحول در نظام و ساختار اداری و دولتی کشور نبود، بلکه باورها، علاقه‌ها و ... را نیز دگرگون کرد. رویش جهاد سازندگی بر دامن انقلاب، فرهنگ ناب و جدیدی به نام «فرهنگ جهادی» را در کشور به وجود آورد. این نوع فرهنگ و مدیریت نه از قبل وجود داشت و نه از مدل‌ها و روش‌های مدیریتی مطرح موجود دنیا الگوبرداری کرده بود. بلکه مانند واژه جهاد سازندگی، خودجوش و مردمی بود. خوشبختانه پیام‌های ارزشمند بزرگ جهادگر عصر ما، امام خمینی (ره) و فرمایشات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) گنجینه‌های ارزشمندی هستند که تا حدودی می‌توانند چهره فرهنگ ناب جهادی که همان فرهنگ دینی مکتب اسلام، فرهنگ ولایت و امامت است، را برای ما بنمایانند. فرهنگی که در آن برنامه ریزی و سازماندهی- عشق به حضرت امام، در اولویت قرار دادن فعالیت‌های فرهنگی، مسئولیت پذیری و اعتقاد به اینکه مردم ولی نعمت هستند، تعریف شده و حفظ نظام ارزشی جامعه، و اولویت قرار دادن مردم در رأس برنامه‌ها پذیرفته شده است. با واکاوی و ژرف نگری در این گنجینه‌ها می‌توان ویژگی‌های بسیاری برای فرهنگ جهادی برشمرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
1.    داشتن روحیه اخلاص در عمل
اولین ویژگی یک جهادگر در کار جهادی، اخلاص در کار است، یعنی برای خدا کار کند. چنان که علمای اخلاق در تعریف اخلاص گفته‌اند: «اخلاص عبارت است از بی آلایشی و پاکی در گفتار و پندار و کردار از هر چه غیر خدا است. (امام خمینی، چهل حدیث، ص 1) فرهنگ جهادي را مي‌توان از آيه شريفه «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ» استنباط كرد؛ در این آیه، عصاره پیام آسمانی خداوند در یک مطلب خلاصه شده است «قیام برای خدا». (سوره سباء، آیه 46) چه اين كه پيام مهم آيه، اخلاص است و از اخلاص عشق به كار و از آن دو نيروي عظيم و ايثاري شگفت‌انگيز و شجاعتي كارساز و هدايتي الهي به وجود مي‌آيد. بنابراین علاج همه دردهای ما، اخلاص است. همانگونه که مقام معظم رهبری می‌فرمایند: باید انگیزه‌ی حرکت ما- در هر سطحی که هستیم- انگیزه‌ی الهی باشد. اگر اخلاص باشد، همه‌ی چیزهایی که فعلاً نظام و جامعه‌ی ما از آن‌ها متأذی است، برطرف خواهد شد. اخلاص در عمل، موجب خواهد شد یکپارچگی‌ها تحکیم بشود. (حدیث ولایت (5)، ص 41 و 42،25 تیر 1369) در کار جهادی، جهادگر با خدا معامله می‌کند و هیچ چشم داشتی از بنده خدا یا مسئول مربوطه ندارد. امام خمینی (ره) نیز خطاب به حاملان فرهنگ جهادی می‌فرماید: اگر این کاری را که انجام می‌دهید، برای خدا، خالص باشد، جهاد نفس هم پیدا کرده است و نیز توجه کنید که کارهایتان برای خدا باشد. از خدا پاداش بخواهید، نه از دولت و ملت. (صحیفه امام، ج 12، ص 628) در واقع، جهادگر در راه رضای خدا باید پندار، گفتار و رفتار خود را از وسوسه‌های مادی و شیطانی دور بدارد و برای رفع موانع زندگی هم نوعان و جامعه اسلامی از هیچ کوششی دریغ نکند. بی دلیل نیست که امام علی (ع) می‌فرماید: «کَمالُ تَوحیدهُ الْإِخْلاصُ لَهُ؛ بالاترین مرحله توحید، اخلاص به خداوند است.»(محمد دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ج 3، ص 33)
2.    جهاد با نفس
جهادگر در کنار کار و تلاشی که انجام می‌دهد، نباید از خودسازی غافل شود؛ زیرا از نظر رسول خدا (ص)، خودسازی، بهترین نوع جهاد است: «أَفْضَلُ الْجِهاد أَنْ یُجاهِدَ الرَّجلُ نَفْسَهُ وَ هَواهُ؛ بهترین جهاد آن است که انسان با نفس و هوس خود پیکار کند.» (مرتضی فرید تنکابنی، نهج الفصاحه، ص 176) امام خمینی(ره) درباره خودسازی فرموده است: این جهاد [جهاد با نفس] منشأ همه جهادهایی است که بعد واقع می‌شود. انسان تا خودش را نسازد، نمی‌تواند دیگران را بسازد و تا دیگران ساخته نشوند، نمی‌شود که کشور ساخته شود. جهاد از خود آدم باید شروع شود. (صحیفه امام، ج 11، ص 379) همچنین فرموده است: جهاد نفس، جهاد اکبر است، برای اینکه همه جهادها اگر بخواهد نتیجه داشته باشد، و بخواهد انسان در جهادها پیروز شود، موکول به این است که در جهاد نفس پیروز باشد. اگر انسان‌ها توجه به خودشان داشته باشند، جهاد نکرده باشند با شیطان خودشان نمی‌توانند اصلاح جامعه را بکنند، فساد هم در جامعه می‌کنند. (همان، ج 17، ص 79)
از نظر مقام معظم رهبری، اولین و مهم‌ترین قدم خودسازی این است که انسان به خود و به اخلاق و رفتار خود با نظری انتقادی نگاه کند؛ عیوب خود را با روشنی و دقت ببینید و سعی در بر طرف کردن آن‌ها داشته باشد. این از عهده‌ی خود ما بر می‌آید و این تکلیفی بر دوش ماست (بیانات به مناسبت خطبه‌های نماز عید سعیدفطر 25/9/1380) در حال حاضر خوشبختانه این ویژگی جهادگران را امروزه می‌توان در اردوهای جهادی مشاهده کرد. در این اردوها، دانشجویان بااخلاص جهادگر، با درآوردن لباس تفاخر و خودبینی و پوشیدن لباس کار و کارگری و نشست و برخاست با مردم، از مناطق محروم، مرحومیت زدایی می‌کنند. این تمرین بی آلایشی، خاکی بودن، خودسازی و در یک کلام، مصداق «جهاد اکبر» است.
3.    ازخودگذشتگی و ایثار
تقویت و ترویج روحیه ایثار و فداکاری با الهام از قیام عاشورا از فرامین حضرت امام و منویات مقام معظم رهبری می‌باشد؛ بر این اساس از بایسته‌های فرهنگ جهادی، داشتن روحیه گذشت و ایثار یعنی ترجیح دیگری بر خویش است. جهادگران صدر اسلام و دوره دفاع مقدس و سازندگی در ایران اسلامی بارها آن را به اثبات رسانده‌اند. نمونه آن، سنگرسازی جهادگران جهاد سازندگی برای رزمندگان در دوره دفاع مقدس، زیر آتش آتش بارهای سنگین دشمن است که امام (ره) از مجاهدت و ایثارگری آنان چنین یاد می‌کند: زحمات بی وقفه جهاد این سنگرسازان بی سنگر در دفاع مقدسمان، از جمله مسائلی است که در قالب الفاظ نمی‌گنجد. (صحیفه امام، ج 21، ص 204) همچنین درباره گذشت و ایثار جهادگران فرموده است: وسعت دامنه و گذشت و ایثار مردان و زنان جهادگر جنگ و صلح، بزرگ و کوچک، فقیر و غنی، این مرز و بوم را فرا گرفته است. (همان)
در تاریخ اسلام آمده است: «در جنگ اُحد که یکی از سخت‌ترین جنگ‌های رسول خدا (ص) و مسلمانان با مشرکین بود، هفت سرباز مسلمان در کنار هم مجروح شده بودند و آخرین لحظه‌های زندگی خود را می‌گذرانیدند. همه خسته و تشنه بودند. کسی که مأمور آب رسانی به سربازان بود، بالای سر آن‌ها رسید؛ ولی آب به اندازه یک نفر بیشتر نداشت. بر بالین یکی از آن هفت نفر آمد و او را به خوردن آب دعوت کرد. او گفت: آب را به برادر مسلمان من که در کنار من افتاده است بنوشان. بالین او آمد. او هم آب را نخورد و گفت: به برادر دیگر من بنوشان، و به همین ترتیب، همه آن هفت نفر آب را به دیگری حواله دادند و نفر هفتم توصیه کرد که برگرد و آب را به سربازی که اول سراغش رفتی بنوشان. او از همه ما تشنه تر است. برگشت دید از دنیا رفته. بالین دومی و سومی آمد. آن‌ها نیز درگذشته بودند و خلاصه آنکه تمام آن هفت نفر با لب تشنه جان دادند و بدین ترتیب درس ایثار را عملی به دیگران آموختند. (محمد صحفی، تعالیم آسمانی اسلام، به نقل از: مجمع البیان، ج 9، ص 260)
البته روحیه ایثارگری فقط به عرصه رزم محدود نمی‌شود. در خانه و خانواده هم می‌توان نسبت به دیگران ایثار داشت. خوشبختانه یکی از زیباترین ایثارها که در تاریخ صدر اسلام ثبت شده، در عرصه خانواده است. چنان که نوشته‌اند: «مردی خدمت پیامبر گرامی اسلام (ص) مشرف شد و از گرسنگی خود شِکوه کرد. رسول خدا (ص) کسی را به منزل چند تن از بستگان خود فرستاد که غذایی برای آن مرد بگیرند. متأسفانه در آن منازل نیز غذایی نبود. پیغمبر اکرم (ص) رو به حاضرین کرد و فرمود: کدام یک از شما می‌تواند امشب از این مرد پذیرایی کند؟ علی (ع) فرمود: یا رسول الله، من این کار را به عهده می‌گیرم. سپس دست آن مرد را گرفت و با خود به خانه برد. از همسر ارجمندش، فاطمه زهرا علیها السلام پرسید: خوراکی در خانه چه هست؟ فرمود: غذایی مختصر به اندازه خوراک کودکانمان. فرمود: ما باید میهمان خود را بر خود و فرزندانمان مقدم داریم. به دنبال این تصمیم، فاطمه علیها السلام، با کوشش فراوان، کودکان خود را خوابانید و علی (ع) غذای موجود را نزد میهمان گذاشت و به بهانه اصلاح کردن، چراغ خانه را خاموش کرد. در فضای تاریک خانه، میهمان را به صرف غذا دعوت کرد و خود نیز کنار سفره نشست و بدون اینکه از آن غذا بخورد، به مهمان چنان می‌فهماند که او نیز مشغول غذا خوردن است. آن شب علی (ع) و فاطمه علیها السلام و فرزندانشان به خاطر خدا، میهمان خود را بر خود مقدم داشتند و اطعام کردند و خود گرسنه خوابیدند. ( تعالیم آسمانی اسلام، به نقل از: تفسیر صافی، ج 2، ص684) خداوند متعال از این ایثار و بزرگواری، چنین ستایش کرد: «ممَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ ؛ و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است، در دل‌هایشان حدی نمی‌یابند، هر چند در خودشان نیازی مبرم باشد».(حشر، آیه 9)
بدیهی است، این روش حدّ بالای ایثارگری است، و نمی‌توان نسبت به وضع برادران و خواهران دینی یا جامعه خود بی اعتنا بود. در وضعیت کنونی کشور که مقام معظم رهبری، جهاد اقتصادی اعلام کرده است، برای رفع موانع فراروی اقتصاد کشور می‌توان با گذشت اندک از منافع فردی و در نظر گرفتن منافع عمومی، مراحل پایین تری از ایثارگری را در جامعه به نمایش گذاشت و در جهت پویایی و پیشرفت اقتصادی کشور تلاش کرد.
4.    تداوم بخشی به کار و تلاش
ارزش کار و تلاش در مکتب حیات بخش اسلام، برکسی پوشیده نیست. زیرا سعی و تلاش زمینه سعادت و رستگاری جامعه را در دو سرا فراهم می‏نماید. همچنان که اسلام دین کار و فعّالیت و آئین سعی و عمل است. تمام مردم برای تأمین زندگی با عزت و شرافتمندانه باید از پی کار و کوشش بروند و در جامعه وجودی مؤ ثّر باشد،  امام خمینی (ره) در جمله زیبایی می‌فرماید: «جهاد ... عرصه کار و تلاش ... است. (صحیفه امام، ج 21، ص 204) همین طور مقام معظم رهبری می‌فرماید: «امسال [سال جهاد اقتصادی] هم، سال بعد هم، ده سال بعد هم، سال همت مضاعف و کار مضاعف است. ملت ایران و مسئولین در هر دوره ای بایستی همت بلند و مضاعف داشته باشند و کار مضاعف بکنند تا ما بتوانیم به آنجایی که شایسته ملت ایران است. (بیانات مقام معظم رهبری در نخستین روز سال 1390 در حرم مطهررضوی) در واقع موانع موجود، موانعی نیستند که بتوان با کار و تلاش یا پیکار و مبارزه معمولی آنان را از میان برداشت، بلکه به کار و تلاش حداکثری و بی وقفه برای شکست ناممکن‌ها و چاره اندیشی برای موانع بزرگ و غیر قابل دسترس است. ازاین رو، رفتار جهادی در اقتصاد خانواده در پی بهبود و از بین بردن پدیده‌های نامیمونی است که سال‌هاست در اقتصاد خانواده‌های ایرانی مشاهده می‌شود و اجازه رشد و شکوفایی را به اقتصاد خانواده و جامعه نمی‌دهد. مواردی همچون عادت‌های نادرست مصرف، مصرف کالاهای خارجی از آن جمله است. البته همه اعضای خانواده باید در این مسیر گام بردارند. در صورتی که همه اعضای خانواده برای اصلاح رفتار تلاش نکنند، هدف و مقصود اصلی حاصل نخواهد شد.
5.  رعایت اخلاق و آداب اسلامی
کار جهادی زمانی ارزشمند می‌شود که جهادگر به اصول اخلاق پایبند باشد. حضرت علی (ع) در حکومتشان به اصول اخلاقی پایبند بودند و در اکثر توصیه‌هایشان به فرمانداران هم بر این اصول تاکید می‌کردند و پیرو راستین ایشان، حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری هم به اصول اخلاقی و اسلامی پایبند بوده و هستند. بر این اساس در صورت نبود اخلاق، کار جهادی آسیب خواهد دید. هر اندازه که کار جهادی با اخلاق همراه باشد، موفق‌تر خواهد بود. امام خمینی (ره) در این باره می‌فرماید: مبادا یک وقتی در ضمن اینکه شما خدمت را می‌کنید، یک درشتی ای باشد که خدمت شما را در خودش محو کند. باید اخلاق اسلامی، آداب اسلامی درست مراعات شود. همان طوری که شیوه ائمه ما و اولیای خدا و انبیای خدا بوده است که خودشان را خدمت گزار مردم می‌دیدند؛ با حُسن معاشرت و با رفتار انسانی و با رفتار الهی رفتار می‌کردند و کارهایی را که باید انجام بدهند، با همین حُسن رفتار انجام می‌دادند و شما هم بندگان همان خدا و اُمت همان پیغمبر و شیعه همان امیرالمؤمنین هستید و شیوه‌های شما باید همان طور باشد. (صحیفه امام، ج 17، ص 79.)
6.    مقاومت در برابر مشکلات
عرصه جهاد، عرصه گذشتن از موانع سخت و دشوار و تحمل رنج و مشقت‌هاست. جهادگر باید با حداقل امکانات با بزرگ‌ترین موانع مبارزه کند؛ موانعی که فقط و فقط با مقاومت و ایستادگی و از خودگذشتگی از میان برداشته می‌شوند. در این راه نباید از پیشرفت اندک کار، دل سرد و ناامید شد، بلکه باید با جدیت به اهداف والای جهادی و طعم شیرین موفقیت اندیشید. امام خمینی(ره) با نقل یک روایت تاریخی از جهادگران صدر اسلام، حاملان فرهنگ جهادی را به مقاومت در برابر مشکلات دعوت می‌کند و می‌فرماید: در تاریخ ثبت است که [جهادگران] در حال جنگ، شبانه روز با یک خرما زندگی می‌کردند. گاهی هم [وضعیت] از این هم بدتر می‌شد. (صحیفه امام، ج 12، ص 434) البته به لطف الهی، وضعیت اقتصادی کشور به گونه ای نیست که انتظار برود خانواده‌ها این گونه رفتار کنند یا ریاضت بکشند و خود را به سختی و دشواری بیندازند. در حال حاضر، با وفور نعمت در کشور، از خانواده‌ها انتظار می‌رود تا حد ممکن، با مصرف بهینه تولیدات داخلی، با تمام مشکلات و کاستی‌هایش، به آینده خود، فرزندان، جامعه و کشور بیندیشند و به قطع وابستگی از بیگانگان، آزادی و رهایی از ذلت‌ها، رذالت‌ها، تنگ دستی‌ها و سرافرازی و سربلندی فکر کنند.
7.  مبارزه علمی همراه با تدبیر
جهاد علیه پدیده منفی زمان، هنگامی معنا پیدا می‌کند که شهامت و ایثار همراه تدبیر و دانش باشد و معضلات با تیغ اندیشه و خِرَد و قدرت دانش و فن از بین بروند. به بیان دیگر، شهامت و ایستادگی در برابر موانع سخت و دشوار هر زمان باید با دانش و تکنیک‌های آن زمان باشد. علمی مبارزه کردن با موانع، با کار جهادی منافاتی ندارد. مقام معظم رهبری مدظله العالی در این باره می‌فرماید: این روحیه جهادی را باید حفظ کنیم. این روحیه با کار علمی و نظم تشکیلاتی هیچ منافاتی ندارد، بلکه اتفاقاً کار علمی را همین روحیه جهادی بهتر انجام می‌دهد. (سخنرانی مقام معظم رهبری، 14/9/1367؛ سایت حوزه و جهادگران؛ نشریه فرهنگ جهاد، ش 33 و 34.) خوشبختانه جهادگران دانشگاهی و نظامی در کشور به این ویژگی مهم جهادی عنایت کامل داشته و توانسته‌اند در عرصه‌های گوناگون جهاد علمی این مهم را به اثبات برسانند و موفقیت خود را به رخ جهانیان بکشانند. تولید سلول‌های بنیادی، غنی سازی اورانیوم، پرتاب ماهواره به فضا، خودکفایی در صنایع نظامی و ... بخشی از این موفقیت‌هاست که مایه غرور ملی در کشور شده است.
8.    اهتمام به رعایت نظم و قانون
از دیگر بایسته‌های فرهنگ جهادی، پایبندی به نظم و مقرّرات است. مقام معظم رهبری در این باره می‌فرماید: «باید توجه کنید که این اخلاق اسلامی که اُخوت اسلامی است، برادری و برابری است، ... [باعث نشود] یک وقت در جایی بر خلاف مقررات و نظم عمل کنید. (سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع جهادگران، 27/5/1379، به نقل از: سایت جهادگران) این فرمایش ایشان بیانگر آن است که در کار جهادی به دلیل حاکم شدن روح برادری، برابری و صمیمیت، ممکن است برخی بخواهند نظم و مقرّرات را مراعات نکنند؛ هر چند انسان در برابر کاری که انجام می‌دهد، چشم داشتی نداشته باشد. اگر انسان کاری را قبول کرد، باید تابع شرایط و مقررات باشد. به تجربه ثابت شده است که بهترین سازمان‌ها و نظام‌ها با زیر پا گذاشتن اصل انضباط کاری، به تباهی کشیده شده‌اند و تواناترین مجموعه‌های اداری بدون داشتن نظم، جز اتلاف وقت، سودی نداشته‌اند. به بیان دیگر، رعایت مقررات و اهتمام به نظم موجب رونق کار جهادی و باعث بهره برداری بهینه از وقت می‌شود. به یقین، این مهم در امور خانواده نیز می‌تواند عملی شود. اگر اعضای خانواده به مقررات و نظمی که در یک خانواده باید وجود داشته باشد، پایبند و مقید باشند، می‌توانند از هر فرصت و امکاناتی که در اختیار دارند، بهره برداری مطلوب کنند.
9. مبارزه با یأس و ناامیدی در عمل
یک جهادگر نباید از موانع و مشکلاتی که در حرکت جهادی‌اش پیش می‌آید، دل سرد و ناامید شود. ممکن است بارها برای رفع موانع کوشش کند، ولی نتیجه ای نگیرد. شاید بدخواهان، آرمان‌ها و هدف مقدس او را به تمسخر بگیرند، برای او موانع جدیدی بتراشند و در کارش خراب کاری کنند، ولی جهادگر باید با درایت و اندیشه، بکوشد و از هدف‌های والای خود و راهی که انتخاب کرده است، ناامید و دل سرد نشود. امام خمینی (ره) درباره این ویژگی جهادگران می‌فرماید: «این طور نباشد که اگر کسری پیدا کردید و یا مشکلی در کارتان پیش آمد، دل سرد شوید، به کار خودتان ادامه بدهید. (صحیفه امام، ج 17، ص 129) در عرصه خانواده هم که فرد برای مدیریت مصرف یا کارهای تولیدی اقداماتی انجام می‌دهد، ممکن است با تمسخر و استهزای دیگران روبه رو شود یا تهمت‌هایی به او بزنند. انسانی که هدف او اقتصادی - جهادی است و قصد دارد از این طریق به اقتصاد خانواده خود و جامعه کمک کند تا از دیگران بی نیاز شود، نباید از این رفتارهای ناشایست دل سرد و ناامید شود.
10.    تلاش مشترک برای رسیدن به هدف واحد
رمز موفقیت کار جهادی، داشتن وحدت رویه در رسیدن به هدف است. امام خمینی (ره) در این باره می‌فرماید: «تا امور آن گونه اجتماعی نباشد و همه افراد یک رویه و هدف را نداشته باشند، کارها پیش نمی‌رود. همه مردم ما می‌خواهند به اسلام و کشورشان خدمت کنند (همان) بر اساس این گفتار، جهادگرانی که در عرصه‌های جهادی فعالیت دارند، برای رسیدن به هدف مقدس خدمت به اسلام و مسلمین باید تفکر و اندیشه واحدی داشته باشند و از تفرق و تشکیک آرا بپرهیزند و درگیر مسائل حاشیه ای نشوند که سبب ایجاد خلل در کار و غفلت از هدف اصلی می‌شود.