دولت در مقابله با نقض برجام باید سرعت و جدیت بیشتری داشته باشد

دستور رئیس جمهور محترم کشورمان به رئیس سازمان انرژی اتمی برای برنامه‌ریزی و طراحی تولید سوخت و ساخت پیشران‌های هسته‌ای برای حمل ونقل دریایی، اولین اقدام عملی دولت در برابر رفتارهای ضد برجامی امریکا بود که بازتاب های رسانه ای و بین المللی نیز داشت. بررسی محتوای این اقدام و میزان تأثیرگذاری آن بر رفتارهای طرف امریکایی یکی از مهم ترین سؤالاتی است که در مقطع فعلی باید به آن پاسخ داده شود. به این منظور گفتگویی ترتیب دادیم با دکتر سیامک باقری، تحلیلگر مسائل هسته ای و عضو هیئت علمی پژوهشگاه امام صادق (ع) تا به بررسی جوانب مختلف تصمیم دولت بپردازیم. در ادامه متن گفتگو می آید:

آقای دکتر، در ابتدای گفتگو تحلیل خوتان را از اقدام آقای رئیس جمهور به عنوان اولین عکس العمل ایران در مقابل بدعهدی های امریکا را بیان کنید؟

برای تحلیل این موضوع در ابتدا نیاز است که به چند نکته توجه کنیم. اولین نکته در خصوص ابلاغ رئیس محترم دولت است. این ابلاغ پس از تشکیل شورای نظارت بر برجام صورت گرفته و معنایش این است که این تصمیم ، تصمیم برآمده از نشست شورای نظارت بر برجام است که متشکل از هشت نفر هستند که در چارچوب دستور 9 ماده‌ای رهبر معظم انقلاب در خصوص اجرای برجام، این شورا شکل گرفت و وظیفه‌اش نظارت بر حسن اجرای برجام و اتخاذ تدابیر لازم در مقابل بدعهدی‌ها از سوی اعضای 5+1 است.

نکته دوم این که دستور رئیس جمهور یک اقدام اولیه است و اینگونه گفته می‌شود که تمام اقدام‌ها از سوی دولت به این مورد خلاصه نمی‌شود. در عین حال این واکنش دو جنبه دارد یک جنبه داخلی و یک جنبه بیرونی. جنبه داخلی این موضوع برنامه ریزی و طراحی برای تولید سوخت و پیشران‌های هسته‌ای است و جنبه دیگر آن که بعد بین‌المللی دارد دستور رئیس جمهوری به وزارت خارجه است که بایستی اقدامات حقوقی و بین‌المللی را دنبال کند. در ارزیابی ما باید هر دو جنبه مدنظر قرار گیرد.

نکته سوم توجه به هدفی است که از این اقدام مد‌نظر بوده است. این که واکنش دولت برای چه هدفی اتخاذ شده است؟ ملاک ما آن هدف است و در چارچوب آن هدف باید ارزیابی بکنیم. آیا آن هدف این است که امریکایی‌ها را مجبور کند از این که نقض برجام کرده‌اند و قانون ISA را تمدید کردند، پس بگیرند یا هدف این است که می‌خواهند نوعی بازدارندگی برای بدعهدی‌های بعدی ایجاد بکنند؟ در هدف اولیه یعنی پس گرفتن تمدید قانون ISA ، به نظر می‌رسد که این اقدام قدرت وادار کردن امریکا برای پس گرفتن این قانون را ندارد و این از واکنش امریکایی‌ها به اقدام دولت ایران برمی‌گردد که نسبت به آن واکنشی بسیار ملایم و منعطف نشان دادند و گفتند این اقدام دولت ایران نقض برجام نیست. در واقع با این واکنش می خواهند بگویند اقدام ایران باعث پس گرفتن تمدید تحریم‌های این کشور از سوی ما نمی‌شود.

پس اقدام ایران در طراحی پیشران‌های هسته‌ای، قدرت لازم به این معنا را ندارد ولی این که اقدام دولت می‌تواند بازدارنده برای بدعهدی‌های بعدی امریکا باشد، باید گفت برنامه‌ریزی و طراحی صرف پیشران‌های هسته‌ای ظرفیت لازم برای بازدارندگی امریکا از انجام اقدامات ضد برجامی را ندارد. همین که امریکایی‌ها نسبت به این موضوع خیلی واکنش نمی‌دهند و این موضوع را یک موضوع طبیعی و در درون برجام می‌دانند نشان می دهد که آن بازدارنده بدعهدی‌های بعدی امریکا نیز نخواهد بود، مگر این که جمهوری اسلامی ایران گام های بعدی را بردارد و رآکتورهای کوچکی که برای این موضوع باید طراحی بشود، سریعاً عملیاتی شود و ما بتوانیم به سوخت بالای 5 درصد که برجام ما را از آن منع کرده برسیم، آن وقت می‌توان گفت یک نوع بازدارندگی به وجود خواهد آمد.

ارزیابی دوم این است که این موضوع را ما در چارچوب قانون مصوب مجلس ارزیابی بکنیم. آیا این واکنش متناسب با قانون مصوب مجلس به عنوان اقدام متقابل در برابر نقض برجام هست یا نه؟ در بند 3 قانون اقدام متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام، مصوب سال 1394، به صراحت عنوان می شود که دولت باید اقدام متقابل در جهت احقاق حقوق ملت ایران را انجام دهد و همکاری داوطلبانه را متوقف کند و توسعه سریع برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز جمهوری اسلامی ایران را سامان دهد به طوری که ظرف مدت دو سال ظرفیت غنی‌سازی کشور به 190 هزار سو برسد. واکنش اخیر دولت به بدعهدی‌ها، در مقایسه با این قانون، بسیار فاصله دارد. این واکنش دولت واکنشی جزئی و تنها در حوزه تحقیقاتی است. واکنش انجام گرفته در سطح برنامه‌ریزی بوده و در سطح اقدام و عمل نیست.

اگر با این نگاه موضوع را بررسی کنیم که این اقدام دولت چه میزان برای کشور مفید فایده است؟ باید گفت این اقدام دولت، حوزه تحقیقات هسته‌ای ما نسبت به آن وضعیت رکودی که بعد از برجام پیدا کرده بود و اقدام جدی و اساسی در این حوزه انجام نگرفته بود را تغییر می‌دهد.این می تواند موتور محرکه ای باشد برای تحقیقات جدی تر در برنامه های هسته ای پسابرجام و از این حیث یک حسن است.

از سوی دیگر در صورتی این اقدام می تواند یک حسن باشد که به طور جدی دنبال شود و ما را به راکتورهای کوچک و سوخت آن ها برساند تا از این طریق ما بتوانیم از این تکنولوژی در شناورهای سطحی و زیرسطحی استفاده بکنیم. و البته در آن صورت یک دستاورد خوبی خواهد بود برای مقابله با اقدامات ضد برجامی طرف های مقابل. چرا که یکی از مشکلاتی که ما در زمان تحریم ها با آن مواجه شدیم این بود که اجازه سوخت گیری در برخی بنادر را به کشتی های ما نمی دادند برای این که کشتی های قاره پیمای ما بدون نیاز به سوخت گیری در کشورهای دیگر و یا حمل قابل توجه سوخت مورد نیاز، مسافت های طولانی را بپیمایند نیاز به سوخت هسته ای دارد و اقدام دولت از این طریق می تواند در آینده یک اقدام جدی و بازدارنده تعبیر شود.

از طرف دیگر معایبش از این حیث است که اگر ما نتوانیم اقدامات متقابل و متوازن در برابر بدعهدی ها انجام دهیم و به تناسب آن چیزی که ما در رسانه ها اعلام می کنیم که ما در برابر نقض برجام طرف های توافق، اقدام متقابل انجام خواهیم داد و در عمل اقدام موثری انجام ندهیم به مثابه بلف محسوب خواهد شد و برای طرف مقابل ارزشی نخواهد داشت و حتی باعث جری تر شدن طرف های توافق در پیگیری و گسترش اقدامات ضد برجامیشان خواهد شد.

با این توصیف دستور آقای رئیس جمهور می تواند به عنوان یک اقدام اولیه در مقابل اقدامات ضد برجامی طرف امریکایی مطرح باشد ولی به خودی خود یک اقدام تأثیرگذار و متناسب با بدعهدی های طرف مقابل نیست.

موضوع پیشران های هسته ای چند سالی است که در کشور ما و در مجلس نهم نیز مطرح بود، با توجه به اعلام موضع دولت امریکا، روسیه و رسانه های خارجی که گفته اند این اقدام ایران نقض برجام نیست، چرا تا به حال این طرح متوقف بوده و دنبال نشده و در مقطع فعلی مطرح شده است؟

این سوال مهمی است که اگر الآن طراحی پیشران های هسته ای و برنامه ریزی برای این موضوع نقض برجام نبود چرا وقتی در سال 93 که مجلس شورای اسلامی به این اقدام دست زد و از دولت خواست که این کار را انجام دهد، دولت فعلی این کار را نکرده است؟ به نظر من دو عامل در اینجا نقش داشته، عامل اول بنا به فرمایش رهبر معظم انقلاب این بود که ما شتاب زده عمل کردیم و نباید خوش بین باشیم به امریکا و طرف های مقابل. دومین عامل این بود که نوعی خوش بینی در مجموعه دست اندرکاران وجود داشته و مهم نگرفتن موضوع و به اصطلاح محکم نکردن جاپای ما در بحث که هر وقت امریکایی ها بدعهدی کردند بتوانیم اقدام جدی انجام بدهیم، بوده است.

یکی از نکات دیگر در پاسخ به سوال شما مطرح است که همواره طرف های مذاکره کننده هسته ای یک فضای روانی ایجاد کرده بوند و آن تلقین نوعی ترس از اقدامات این چنینی بود که گفته می شد این امر موجب برانگیختن طرف مقابل جهت اقدامات متقابل خواهد شد و برای آن ها تحریک بخش و زمینه بهانه جویی خواهد بود، این رویکرد همواره مانع از برخی اقدامات جدی از ناحیه دولت می شد. به عنوان نمونه همین پیشران های هسته ای است که علی رغم اینکه این اقدامات در چارچوب برجام و در چارچوب تعهدات ما در ان پی تی بود که همین حس ترس روانی حاکم بر تصمیم گیران وجود داشته و وجود دارد که ما نبایستی به امریکا و غربی ها بهانه بدهیم. دولتی ها نیز این اقدامات را زمینه ای برای بهانه تراشی امریکایی ها تسیر می کردند و آن را دنبال نمی کردند.

در خصوص سوخت پیشران های هسته ای، این موضوع هم بعد از غنی سازی 20 درصدی توسط دانشمندانمان مطرح شد که وقتی ایران به این توانمندی رسید قطعاً توانایی تولید سوخت در درصدهای بالاتر و در سطح پیشران های هسته ای را نیز دارد، با این وجود دستور آقای رئیس جمهور به رئیس سازمان انری اتمی برای این که برنامه ریزی و طراحی در یک بازه زمانی چند ماهه ارائه دهد، به نظر شما این یک اقدام نمایشی و غیرضرور محسوب نمی شود؟ دادن این بازه زمانی با چه هدفی بوده است؟

دو تا موضوع در دستور رئیس جمهور وجود دارد. یک موضوع برنامه ریزی و طراحی پیشران های هسته ای در حوزه حمل و نقل دریایی است که در این خصوص برخی از غربی ها گفته اند برای تولید پیشران های هسته ای و ساخت راکتورهای مورد استفاده در پیشران ها حداقل 10 سال زمان لازم است. بنابر این این اقدام اول نیاز به طراحی دارد و اما چون سوخت های 3.5 درصدی، 5 درصدی و 20 درصدی در راکتورهای بزرگ تولید می شوند و این راکتورها قابلیت سوار شدن روی پیشران ها را ندارند، برای تولید سوخت با غنای 50 تا 60 درصد نیز طراحی و برنامه ریزی برای تولید راکتورهای هسته ای باید انجام شود و قائدتاً این امر نیاز به یک بازه زمانی دارد.

به نظر جنابعالی آیا دولت بعد از گذشت این مدت زمان در نظر گرفته شده برای برنامه ریزی، اقدام به تولید این سوخت خواهد کرد؟

به نظر می رسد که دولت در حال رصد واکنش طرف مقابل در برابر این اقدام اولیه است که آیا طرف مقابل از مواضع ضد برجامی خود عقب نشینی می کند یا نه. به میزانی که طرف مقابل از این اقدام متقابل ما عقب نشیینی بکند مسیر اتخاذی ایران ممکن است حتی متوقف بشود و یا این که کند شود ولی اگر طرف مقابل با طی این سه ماه بدعهدی های دیگری را انجام دهد و برای توقف قانون ISA اقدام جدی انجام ندهد، در آن صورت به نظر می رسد که اقدامات بعدی از سوی ایران انجام شود.

با توجه به سابقه دولت یازدهم در حوزه هسته ای، آیا شما چنین اراده ای را در دولت می بینید که دستور تولید سوخت با غنای 50 تا 60 درصدی را بدهد؟

ممکن است که چنین اراده ای در دولت وجود نداشته باشد و برخی هم از بیرون به دولت فشار بیاورند که این کار را انجام ندهد، اما این بستگی دارند به فرآیند برجام که ما در حوزه حقوقی آن استفاده خواهیم کرد. به نظر می رسد اگر امریکایی ها اقدامات تحریمی را عملیاتی بکنند، جمهوری اسلامی ایران اقدامات خود را فراتر از موضع گیری فعلی دنبال بکند. از طرف دیگر این موضوع بستگی دارد به این که ما چقدر از ظرفیت کمیته اختلاف در برجام استفاده می کنیم. به نظر می رسد باید خیلی زودتر از این ها این کمیته فعال می شد. دستوری که آقای رئیس جمهور داده اند به وزارت خارجه در راستای فعال کردن این کمیته است و آن بسیار مهم تر از اقدام ایران برای برنامه ریزی و طراحی پیشران های هسته ای است. اگر ما نتوانیم حق خودمان را در کمیته حل اختلاف برجام که نمایندگان همه کشورهای طرف توافق در آن حضور دارند، بگیریم؛ آن وقت باید ایران اقدامات بعدی خود را در مقابل بدعهدی های امریکا به صورت مستقل پیگیری و دنبال بکند.

آقای دکتر ولایتی به عنوان یکی از اعضای هشت نفره شورای نظارت بر برجام گفته اند که دستور آقای رئیس جمهور اولین اقدام جمهوری اسلامی ایران است. اقدامات بعدی که متصور است ایران در مقابل بدعهدی امریکایی ها انجام دهد چه اقداماتی می تواند باشد؟

اقدامات بعدی جمهوری اسلامی ایران به آن چیزی که در اقدامات متقابل ما پیش بینی شده برمی گردد. این کم ترین اقدامی بوده که ما انجام دادیم و اقدامات بعدی ما احتمالاً تحقیق و توسعه در موضوعات دیگر هسته ای را می تواند شامل شود. اقدام اساسی ما آن چیزی است که در بند 3 قانون اقدامات متقابل ایران آمده است که می گوید برخی از اقدامات داوطلبانه باید متوقف شود. مطابق گفنه های برخی نمایندگان مجلس، در مراکز هسته ای ما هنوز کاملاً سانتریفیوژها جمع آوری نشده اند و این روند در حال انجام است و ممکن است ایران از این امر جلوگیری کند. ایران به صورت داوطلبانه پذیرفته است که بیش از وزن مشخص، سوخت تولید و نگهداری نکند و ممکن است در آینده این را متوقف کند. خود برجام هم یک سری ظرفیت هایی را به ما داده که ما می توانیم آن ها را سرعت بخشیم از جمله تحقیق و توسعه در حوزه سانتریفیوژهای نسل هشت است که ما می توانیم این موضوع را سرعت ببخشیم و اقدامات دیگری که به صورت پله ای و مرحله ای جمهوری اسلامی ایران می تواند آن ها را به اجرا درآورد تا طرف مقابل بپذیرد و یا متوجه شود که اقدام او می تواند مقابله به مثل جدی داشته باشد.

دولت جمهوری اسلامی ایران بایستی نسبت به اقدامات امریکا و بدعهدی های طرف های مقابل اقدامات سریع تر و واکنش جدی تری هم از حیث زمان و هم از حیث وزن انجام بدهد. چون هر دوی این موارد برای ایجاد تغییر رفتار در طرف مقابل بسیار مهم است و اگر این صورت نگیرد بدون تردید طرف مقابل جری تر خواهد شد و اقدامات بعدی خود را بدون هیچ نوع واهمه ای ادامه خواهد داد. سریع بودن اقدام دولت از این بابت انتظار است که امرکایی ها بارها برجام را نقض کرده اند و ما موضع جدی و محکمی علیه آن ها نگرفتیم و این موجب شد تا قانون ISA را که نقض صریح برجام است، مجددا تمدید بکنند. بعد از تصویب این قانون در کنگره امریکا، شورای نظارت بر برجام باید سریعاً تشکیل جلسه می داد و اقدام متناسب انجام می داد ولی ما شاهدیم در این مسیر تعلل صورت گرفت. همین تعلل های دولت یک نوع پیامی را به طرف مقابل می دهد که جمهوری اسلامی ایران در مقابل اتخاذ هر نوع اقدام در مقابل آن ها ضعیف است و توانایی ندارد. بعد از تعلل دو سه هفته ای اقدام به ظاهر متقابلی هم که انجام شد نتیجه در خوری نصیب ایران نخواهد کرد و پیام جدی به امریکا نخواهد داد فاصله حرف و عمل، امریکا و طرف های غربی را به این نتیجه خواهد رساند که اساساً اراده سیاسی در داخل ایران وجود ندارد و می توانند تحت برجام، تحریم ها و فشارهای بیشتری را بر ایران تحمیل بکنند.

نکته بعدی این است که دولت محترم باید زمان کوتاه تری را برای اقدام متقابل فرض می کرد. اقدام در بازه کوتاه تر می توانست پیام شفاف تری را به طرف مقابل بدهد. از طرف دیگر به نظر می رسد دستوری که به وزارت خارجه داده شده هم دیرهنگام بوده و هم کلی مطرح شده است؛ در حالی که دستور باید شفاف و زودهنگام انجام می گرفت و وزارت خارجه ما باید خیلی بیشتر از این در موضوع برجام فعال باشد و فشارهای بین المللی برای انجام تعهدات برجامی از سوی طرف های مذاکره کننده ترتیب می داد.

دولت باید ساز و کارهای برجام را سریعاً راه اندازد و مهم تر از همه این است که ما الآن در یک آزمون بزرگی قرار گرفته ایم. امروز بهترین فرصت برای آزمون ساز و کارهایی است که در برجام تعبیه شده است و جمهوری اسلامی ایران باید جدی، سریع و همه جانبه به دنبال برگزاری کمیته بررسی اختلاف در برجام باشد و این موضوع جدی دنبال شود تا نشان داده شود که تا چه میزان غربی ها در عمل به تعهداتشان پایبند هستند و تکلیف جمهوری اسلامی ایران مشخص شود. این مقطع زمانی است که باید نشان داده شود که آیا ساز و کارهای برجام به نفع ملت ایران و در راستای هدفی است که دولت دنبال می کرده و آن چرخیدن چرخه هسته ای در کنار چرخ اقتصادی کشور است یا نه و گرنه اگر نتوانیم به این هدف دست یابیم در آن صورت ما هم چرخ هسته ای را متوقف و کند کرده ایم و هم چرخ اقتصادی کشور را نتوانسته ایم راه بیندازیم.

از دکتر باقری بابت فرصتی که در اختیار پایگاه اطلاع رسانی بصیرت قرار دادند کمال تشکر را داریم.