دماسنج تحولات خاورمیانه؛ لبنان یا عراق؟

(روزنامه جمهوري اسلامي – 1396/08/22 – شماره 11018 – صفحه 10)

مجموعه رخدادهای اخیر منطقه از دید تحلیلگران نشانه‌هایی از تحولی چشمگیر است که سعودی‌ها می‌خواهند در مقام کارگردان، فرجام آن را به سود خود رقم بزنند. به گفته رئیس مرکز عربی مطالعات ایران، ناکامی ریاض در صحنه سیاسی لبنان شاید باعث شود رهبران سعودی شانس خود را برای متشنج کردن منطقه از مبادی چون عراق بیازمایند.

خاورمیانه در روزهای اخیر صحنه رخدادهایی است که علاوه بر شتاب بالا دارای ویژگی بی‌سابقه بودن و تا حدی غافلگیر‌کننده است. در شرایطی که کمتر کسی گمان می‌برد، دولت لبنان در یک سالگی با استعفای «سعد حریری» به پایان راه خود رسید و نحوه استعفای جنجالی وی در عربستان مزید بر علت شد تا ابهامات زیادی پیش روی آینده تحولات سیاسی لبنان قرار گیرد. همزمان، ده‌ها تن از شاهزادگان، مقامات سیاسی پیشین و کنونی و نیز چهره‌های مطرح اقتصادی سعودی در ابتدای هفته جاری تحت عنوان مبارزه «ملک سلمان» و فرزندش برکنار و بازداشت شدند.

شلیک موشک نیروهای یمنی به سمت فرودگاه بین‌المللی ریاض نیز رویدادی بود که سبب موضع گیری‌های سران سعودی و آمریکا علیه ایران شد. این درحالی است که تهران اتهام تجهیز انصارالله به موشک‌های دوربرد را رد و بیانیه اخیر ائتلاف سعودی در این خصوص را ناروا، غیر مسئولانه، مخرب و تحریک آمیز خوانده است.

«محمد صالح صدقیان» کارشناس در مسائل خاورمیانه و مدیر مرکز عربی مطالعات ایران در گفت وگو با ایرنا این رخدادها را حلقه‌های زنجیره‌ای دانسته که به تحولاتی بزرگ ختم خواهد شد. به گفته وی آنچه اکنون در بیروت و ریاض می‌گذرد سلسله رویدادهایی است که بعد از آزادسازی موصل و کرکوک یا به عبارت دیگر آستانه دوره پساداعش قابل پیش‌بینی بود.

کارگردانی بی‌ظرافت عربستان در گروگان‌گیری سیاسی نخست‌وزیر لبنان

به گفته وی، سیر تحولات تازه خاورمیانه گویا قرار بود از مبدا جدایی طلبی در اقلیم کردستان عراق آغاز شود اما اینک شاهدیم که بیروت مبدا تشنج زایی سعودی‌ها قرار گرفته است.

در فضای پس از تصرف موصل و کرکوک به دست نیروهای دولتی عراق و شمارش معکوس پایان داعش، عربستان تلاش دارد بر کرسی کارگردان تحولات منطقه تکیه بزند اما رخدادهای تازه خاورمیانه نشان داد این کارگردانی در گام‌های نخست بسیار ناشیانه بوده است.

اعلام استعفای حریری به عنوان مهره عربستان در خاک این کشور و در رسانه سعودی وضعیتی غیرمترقبه در منطقه و لبنان ایجاد کرد و حتی تشکل سیاسی تحت هدایت نخست‌وزیر مستعفی یعنی «المستقبل» را نیز در عملی انجام شده قرار داد.

اخبار تازه‌ای که در رسانه‌های لبنانی انعکاس یافته، گویای ابعاد گوناگون طرح ریزی‌های سعودی برای در اختیار گرفتن زمام امور لبنان است. روزنامه «الاخبار» در گزارشی از بازداشت حریری در ریاض خبر داده و با جزییات به این مساله پرداخته است. نکته قابل تامل اینکه «ابراهیم امین» رئیس هیات تحریریه الاخبار خود این گزارش را نگاشته و این نشان دهنده موثق بودن اخبار و منابع روزنامه لبنانی است. این رویداد ناظران را به یاد دعوت «معمر قذافی» از امام موسی صدر و گروگان گیری این چهره برجسته منطقه می‌اندازد، همچنان که برخی منابع می‌گویند «عبد ربه منصور هادی» رئیس جمهوری مستعفی یمن در عربستان در وضعیت بازداشت به سر می‌برد.

نکته قابل تامل اینکه هیچ یک از مقامات سعودی یا اطرافیان حریری در حزب المستقبل حاضر به پاسخگویی درباره وضعیت وی و فرآیند اقناع او برای استعفا نیستند و این وضعیت روز به روز کار را برای عربستان و طرفداران ریاض در عراق، سوریه، لبنان و دیگر کشورهای منطقه دشوار می‌کند از این رو می‌توان پیش‌بینی کرد که وعده بازگشت الحریری به لبنان و اعلام مجدد استعفا از خاک این کشور در روزهای پیش رو عملی شود.

سعودی‌ها با وجود اهمیت رخدادهای اخیر در عربستان و لبنان بخش اعظم اخبار و اطلاع‌رسانی خود را به تحولات میدانی یمن معطوف ساخته‌اند. پس از شلیک موشک یمنی به سوی فرودگاه ملک خالد ریاض، «دونالد ترامپ» به سرعت واکنش نشان داد و انگشت اتهام خود را به سوی ایران نشانه گرفت. اندک زمانی پس از اتهام زنی‌های ترامپ، «عادل الجبیر» وزیر امور خارجه سعودی با ترامپ هم آوا شد اما این هجمه سیاسی و تبلیغاتی نتوانست از کارآیی لازم برخوردار باشد و براساس تازه‌ترین افکارسنجی‌ها در لبنان و برخی دیگر از کشورهای خلیج فارس افکار عمومی تا حد زیادی علیه سعودی‌ها برانگیخته شده است.

وضعیت در عربستان اما دارای پیچیدگی‌های خاص خود است و دستگیری 49 نفر از شاهزادگان، مقامات کنونی و پیشین و نیز چهره‌های برجسته اقتصادی و رسانه‌ای ابهامات بسیاری ایجاد کرده است. نگاهی به اوضاع غول‌های رسانه‌ای سعودی نشان دهنده ابری بودن فضای سیاسی عربستان است.

قرار گرفتن نام «ولید بن ابراهیم» گرداننده مدیر شبکه «ام.بی.سی»، «ولید بن طلال» صاحب شبکه «روتانا» و «محی الدین صالح کامل» رئیس اسبق شبکه «آی.آر.تی» در فهرست دستگیر شدگان سبب شده رسانه‌های تحت اداره آنان در سکوت فرو روند و اخبار عربستان به صورت محدود و بیشتر در مورد نبرد یمن در شبکه «العربیه» انعکاس می‌یابد.

در این وضعیت، ملک سلمان و ولیعهد با وارد آوردن شوک به جامعه سیاسی عربستان و مردم این کشور همزمان می‌خواهند مخالفان پادشاهی «محمد بن سلمان» را از پیش رو برداشته و نوعی مقبولیت را در فضای داخلی به وجود آورند. ملک سلمان و فرزندش با توجه به گسترش فساد اخلاقی و مالی در خاندان آل‌سعود و رفتار متکبرانه این خاندان با مردم عربستان، از این حربه سود جسته و قصد دارند وانمود کنند اصلاحات و اقدامات اخیر آنان در راستای منافع و مطالبات عمومی است.

شباهت رخدادهای سیاسی اخیر عربستان با مقدمه چینی‌های دیکتاتور معدوم عراق

صدقیان رخدادهای اخیر عربستان را دارای انعکاسی مستقیم در سیاست خارجی این کشور دانست و گفت اقدامات پادشاه و ولیعهد عربستان شباهت‌های بسیاری به رخدادهای سیاسی عراق در آستانه جنگ تحمیلی دارد.

«صدام حسین» دیکتاتور معدوم عراق چند ماه قبل از حمله به ایران و آغاز جنگ تحمیلی بیست و یک نفر از اعضای ارشد حزب بعث را به ظن اینکه در آینده، معترض تصمیم وی خواهند شد، به بهانه‌های گوناگون از جمله طرح‌ریزی کودتا برکنار، محاکمه و سپس اعدام کرد. رژیم بعثی عراق اعضای «حزب الدعوه» را تحت تعقیب قرار داد و برای بسیاری از آنان حکم اعدام صادر کرد. اقدام دیگر صدام حسین به شهادت رساندن آیت‌الله «سید محمد باقر صدر» بود. بعثی‌ها همچنین در آستانه جنگ بسیاری از شیعیان این کشور را به دلیل انتساب یا اتهام ارتباط با ایران از عراق اخراج کرد.

در وضعیت کنونی نیز عربستان می‌کوشد در این کشور پاکسازی سیاسی ایجاد کند و تا حد ممکن به سوی متنشنج کردن منطقه گام بردارد.

استقبال‌سعودی‌ها از گسترش تشنج و بی‌ثباتی در خاورمیانه

رئیس مرکز عربی مطالعات ایران در تحلیل عوامل و انگیزه‌های تنش زایی سعودی‌ها به تحولات اخیر عراق و سوریه اشاره کرد. به گفته وی درحالی که عربستان همچنان درگیر جنگ یمن است، سران ریاض نمی‌خواهند در کشورهای عضو و حامی محور مقاومت ثبات و آرامش برقرار شود و از این رو از متنشنج کردن اوضاع منطقه استقبال می‌کنند.

سعودی‌ها در دوره «باراک اوباما» کوشش کردند پای آمریکا را به درگیری‌های منطقه به خصوص جنگ یمن باز کنند اما راه به جایی نبردند. در دوره جدید و پس از قرارداد 470 میلیارد دلاری عربستان و آمریکا، سعودی‌ها برای وارد ساختن واشنگتن به عرصه تعارضات خاورمیانه امیدوارتر شده‌اند. با این حال نشانه‌ای از تمایل جدی آمریکایی برای ورود عملی به منازعات خاورمیانه وجود ندارد و دلیل اصلی آن را می‌توان به اختلاف نظر شدید ترامپ با نهادهایی چون وزارت امور خارجه و به خصوص پنتاگون جست وجو کرد.

در مورد عربستان نیز باید گفت، ناکارآمدی ارتش این کشور و نیروهای ائتلاف در حمله به یمن سبب شده تا اطمینان چندانی در مورد فرجام آغاز یک جنگ نیابتی با ایران نزد سعودی‌ها وجود نداشته باشد. با این حال، رهبران سعودی نمی‌توانند از هدف متشنج سازی منطقه چشم پوشی کنند.

درحال حاضر، سعودی‌ها و رژیم صهیونیستی در هدف یادشده همگامند و خود را بهره‌مند از حمایت بی‌دریغ آمریکا می‌بینند. با این حال اوضاع لبنان به گونه‌ای است که گمان نمی‌رود تحولات به نفع سعودی‌ها پیش برود.

از دید کارشناسان خاورمیانه، تحولات لبنان را می‌توان دماسنج التهاب یا آرامش منطقه به حساب آورد. از این منظر، شروع بسیاری از بحران‌های منطقه یا سرآغاز دوره‌هایی با سیر نزولی تنش را می‌توان از وضعیت لبنان ریشه یابی کرد. اکنون اما اوضاع لبنان با گذشته فرق کرده و این موضوعی است که در سخنرانی چند روز پیش دبیرکل حزب‌الله نمود یافت.

برخلاف آنچه پیش‌بینی می‌شد استعفای حریری به سرعت سبب ساز بحران و تنش در لبنان نشد و این وضعیت شاید به این خاطر است که لبنان به دوره‌های بی‌نخست‌وزیر و بی‌رئیس جمهوری خو کرده است چنانکه در دو سال و نیم گذشته در این کشور اوضاع به صورت کج‌دار و مریز اداره شد.

با توجه به آنچه گفته شد و در صورت محقق نشدن اهداف سعودی در لبنان پیش‌بینی می‌شود، ریاض بکوشد هدف تشنج زایی را از انتخابات پارلمانی آتی عراق و همزمان فشار بر «الحشد الشعبی» (نیروهای بسیج مردمی عراق) آغاز کند. به این ترتیب این نگرانی وجود دارد که سعودی بخواهند روند رو به ثبات عراق را در جهت اهداف و خواسته‌های خود وارونه سازند و از این طریق پروژه ایجاد و تشدید تشنج در منطقه را به پیش برند.

http://jomhourieslami.net/?newsid=153914

ش.د9603937