دلایل تغییرات گسترده در کابینه سعودی

پادشاه عربستان اخیراً با صدور فرمانی تغییرات گسترده ای را در کابینه این کشور ایجاد و برخی مقامات و شاهزادگان سعودی را نیز بر کنار کرد. در روند تغییر ساختار کابینه و شورای امور سیاسی و امنیتی عربستان، عادل الجبیر وزیر خارجه برکنار و ابراهیم العساف به عنوان جانشین وی انتخاب شد. العساف وزیر اقتصاد و دارایی عربستان بود که دو سال پیش در جریان اقدامات بن سلمان با عنوان مبارزه با فساد برکنار شد. الجبیر به عنوان وزیر مشاور در امور خارجه تعیین شد.

عبدالله بن بندر نیز به عنوان وزیر گارد ملی عربستان و ترکی الشبانه به عنوان وزیر اطلاع‌رسانی عربستان معرفی شدند. همچنین ترکی آل الشیخ از ریاست سازمان ورزش عربستان برکنار شد. شاهزاده فیصل بن خالد، امیر منطقه عسیر نیز از سمت خود برکنار و به عنوان مشاور دفتر سلطنتی انتخاب شد و شاهزاده ترکی بن طلال جانشین او به عنوان امیر منطقه عسیر شد. محمد بن نواف بن عبدالعزیز بن آل سعود، سفیر عربستان در لندن نیز در جریان این تغییرات برکنار شد. همچنین محمد بن صالح الغفیلی، مشاور امنیت ملی از سمت خود برکنار و مساعد بن محمد العیبان، به عنوان جانشین وی انتخاب شد. در کل در تغییرات کابینه عربستان، مقامات جدیدی برای ریاست گارد ملی، اداره کل امنیت عمومی و وزارت اطلاع رسانی معرفی شدند. همچنین سلمان پادشاه عربستان دستور داد یک سازمان فضایی ملی ایجاد شود که ریاست آن را یکی دیگر از پسران وی به نام سلطان بن سلمان در اختیار خواهد داشت. سلطان بن سلمان اولین فضانورد عرب به شمار می‌رود. بررسی دلایل این مسئله می تواند در فهم رفتار آینده عربستان بسیار مفید باشد.

دلایل تغییرات گسترده در کابینه سعودی

تغییرات گسترده در کابینه سعودی بیش از آنکه در راه اصلاح امور باشد تلاشی برای فریب افکار عمومی و نجات محمد بن سلمان از بحران های کنونی است. محمد بن سلمان در سه سال گذشته چه در مقام وزیر دفاع و چه به عنوان ولیعهد عربستان در پرونده های مهمی ورود کرده که همگی با شکست مواجه شده است. جنگ یمن، بحران سوریه، محاصره قطر و دخالت در امور لبنان همگی مواردی بود که بن سلمان در برابر محور مقاومت شکست خورده است. این مسئله باعث تنزل جایگاه عربستان در منطقه شده است. علاوه بر این قتل جمال خاشقجی باعث شد تا بن سلمان به عنوان یک جنایتکار در عرصه جهانی مطرح شد و سازمان سیای آمریکا و سنای این کشور بن سلمان را به عنوان قاتل خاشقجی معرفی کردند. همچنین بسیاری از مقامات غربی نیز خواستار برکناری وی از پست ولیعهدی شدند. این مسئله نه تنها مشروعیت بن سلمان بلکه مشروعیت آل سعود را نیز بیش از پش دچار بحران کرد و عربستان را در بی ثبات ترین حالت ممکن در 50 سال اخیر قرارداده است به گونه ای که بسیاری احتمال سقوط خاندان سعودی را نیز محتمل می دانستند. در این شرایط پادشاه سعودی با تغییرات گشترده در کابینه سعی دارد به نوعی عربستان را از این بحران خارج کند. در واقع ملک سلمان از یک طرف قصد دارد تا بن سلمان را از بحران کنونی خارج کند و قدرت او را تثبیت کند و از سوی دیگر چهره آل سعود را در عرصه جهانی ترمیم کند و به نوعی این پیام را به کشورهای مختلف بدهد که عربستان در حال تغییر رفتار خود است. در کل شاه عربستان با این تغییرات حامل دو پیام داخلی و خارجی است؛ پیام داخلی این است که قصد دارد در عرصه داخلی اختلافات بین شاهزادگان سعودی را بکاهد و تا حد امکان بتواند آن را مهار کند که به‌دلیل یکه‌تازی محمد بن سلمان ولیعهد به اوج خود رسیده بود. پیام خارجی آن، تلاش عربستان برای ایجاد تغییرات یا به‌تعبیری دیگر تعدیل سیاست‌های منطقه‌ای این کشور است که به‌دلیل سیاست‌های تهاجمی این کشور، خسارت‌های جبران‌ناپذیری متوجه آل‌سعود کرده است. اما واقعیت این است که هرچند شکست های مختلف آل سعود را وادار و مجبور به این تغییرات کرده است اما قدرت همچنان در دست بن سلمان تثبیت شده و این تغییرات ظاهری است و نباید انتظار تغییرات رفتاری اساسی در عربستان را داشت چرا که سیستم سیاسی عربستان به این صورت است که قدرت واقعی در دست پادشاه و ولیعهد است و تغییرات در بخش های دیگر چندان تاثیرگذار نیستند.

پایان کار عادل الجبیر

یکی از مهمترین تغییرات اخیر در کابینه عربستان به برکناری عادل الجبیر بر می گردد. وی شخصیتی به شدت ضد ایران بود. الجبیر بارها علیه ایران موضع گیری کرده و ایران را متهم به حمایت از تروریسم کرده است. علاوه بر این عادل الجبیر بارها اعلام کرده بود که بشار اسد رئیس جمهور سوریه باید به هر طریقی برکنار شود. الجبیر در طول دوران خدمتش همانند سایر سیاستمداران سعودی به طور تام و تمام در خدمت بوروکراسی بسته خاندان سعودی بود، با این تفاوت که میزان سرسپردگی او به محمد بن سلمان به عنوان شخصی که او را در هرم قدرت برکشیده چیزی بیشتر از سایر مقامات ارشد عربستان می‌نمایاند. الجبیر آنطور که یک وزیر خارجه مورد اعتماد باید همواره کنار ولیعهد باشد در جلسات خصوصی بن‌سلمان شرکت داده نمی‌شد و از سوی دیگر نتوانست آنچه را پس از قتل خاشقجی در کنسولگری عربستان در استانبول شکل گرفت، آنطور که بن‌سلمان انتظار داشت مدیریت کند. تنبیه جبیر، برکناری و پایین آوردن سطحش بود، زیرا نتوانسته بود نظر بن‌سلمان را تامین کند. معاون وزیر خارجه سابق مصر درباره برکناری عادل الجبیر از وزارت خارجه عربستان معتقد است، این اقدام برای خلاص شدن از وی بوده است زیرا وی در سطوح سیاسی و دیپلماتیک به عنوان مهره ای سوخته به شمار می رفت و در عربستان سعودی شخصیتی قابل قبول نبوده است زیرا دیپلمات هایی که در زمان تصدی وی در وزارت خارجه فعالیت می کردند در جنایت ترور خاشقجی دست داشتند و او سعی می کرد با دروغپردازی ها سرور خود بن سلمان را از باتلاق این جنایت نجات دهد از سوی دیگر ریاض تصمیم گرفت شخصیت جدیدی را جایگزین عادل الجبیر کند که بتواند وجهه ولیعهد سعودی را بهبود بخشد و کشتی سعودی را از غرق شدن نجات دهد.

عادل الجبیر در عرصه منطقه ای و به ویژه در مورد جبهه مقاومت با شکست کامل مواجه شد. عادل الجبیر در هر مناسبتی تلاش می‌کرد که ایران را دشمن اصلی کشورهای عربی مطرح کند و ایران‌هراسی را در دستور کار خود قرار داده بود و روزی نبود که از ایران و سیاست‌های ایران در منطقه انتقاد نکند و ایران را به دخالت در امور کشورهای عربی متهم نکند ولی در مقابل بیشتر کشورهای عربی سعی کردند که خط‌مشی مستقلی را نسبت به سیاست‌های عربستان در قبال ایران در پیش بگیرند که در این زمینه می‌توان به عمان و کویت و حتی قطر اشاره کرد که با عدم پیروی از سیاست‌های عربستان در مناسبات خود با ایران روابط خود را با تهران را گسترش دادند.

علاوه بر این عادل الجبیر در همه مناسبت‌ها تأکید می‌کرد که بشار اسد یا از طریق فرایند سیاسی یا با توسل به زور باید برود ولی بعد از گذشت 7 سال از جنگ سوریه نه‌تنها نظام سوریه سقوط نکرد بلکه بیشتر اراضی این کشور به‌جز ادلب در کنترل ارتش سوریه است و بیشتر کشورهای عربی در صدد عادی‌سازی روابط خود با دمشق هستند و امارات و بحرین دو متحد عربستان سعودی نیز اخیراً سفارت‌خانه‌های خود در سوریه را بازگشایی کردند که باید منتظر بازگشایی سفارتخانه‌های دیگر کشورهای عربی در دمشق هم بود. بازگشت سوریه به اتحادیه عرب گام بعدی کشورهای عربی در قبال سوریه است که با چراغ سبز عربستان صورت گرفته است.

جانشین الجبیر

از نکات جالب دیپلماسی عمومی بن‌سلمان انتخاب وزیر خارجه جدید این کشور است که از زندانیان سال گذشته خودش است که حالا قرار است سیاست خارجی سعودی را هدایت کند. «ابراهیم العساف» که فارغ‌التحصیل اقتصاد از آمریکاست، پیش‌تر به عنوان وزیر اقتصاد رژیم سعودی فعالیت می‌کرده است. عربستان در شرایط کنونی با بحران اقتصادی مواجه است چرا که قیمت نفت پایین امده و سند اصلاحات 2030 برای اجرا به نفت 70 دلاری نیازمند است. علاوه بر این فرار سرمایه گذاران خارجی از عربستان نیز مزید بر علت شده است. در این شرایط شخصیتی به عنوان وزیر خارجه انتخاب شده که 20 سال وزیر دارایی بوده است. ابراهیم العساف، وزیر خارجه جدید، یک اقتصاددان تعلیم‌دیده در آمریکاست که سال‌های بسیاری نماینده عربستان در صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی بود و نیز دو دهه (تا سال ۲۰۱۶) وزیر دارایی عربستان بود. بنابراین وی سال‌های زیادی در واشنگتن بود. عساف از حامیان طرح دولتی توسعه طی سال‌های رونق عربستان بود و به همین علت سرمایه‌گذاران دیرینه بین‌المللی که متکی بر ثبات بودجه دولت (مثلا در زمینه نفت، گاز و ساخت و ساز) بودند، احتمالا از ارتقاء وی به جایگاه بازیگر اصلی در زمینه سیاست خارجی خرسند خواهند شد.

نتیجه

در کل تغییرات اخیر کابینه عربستان بیشتر در راستای تثبیت قدرت بن سلمان و ترمیم چهره عربستان صورت گرفت. چرا که شکست های پی در پی بن سلمان به ویژه در مورد قتل خاشقجی و جنگ یمن نه تنها بن سلمان را یک جنایتکار معرفی کرده است بلکه آل سعود را نیز به عنوان حکومتی غیر مشروع مطرح کرده است. به همین دلیل پادشاه سعودی با این تغییرات ظاهری به دنبال فرار از این شکست ها است. اما بسیار بعید است که در عربستان با تغییر افراد کابینه، شاهد تغییر رفتار حاکمیت نیز بود چرا که اساسا در این کشور وزار هیچ جایگاهی نداشته و همه امور تحت فرمان پادشاه و ولیعهد است. بنابراین تغییرات اخیر به نوعی عملیات فریب بوده است. البته نباید از این نکته غافل بود که این تغییرات ظاهری شکست سیاست تهاجمی عربستان در منطقه نیز می باشد و این به معنای این است که عربستان احتمالا از مشی تهاجمی خود اندکی فاصله بگیرد.