در وضعیت فعلی یک سری ظرفیت‌های خرد برای اقتصاد کشورمان در حوزه ارز‌های مجازی وجود دارد. برای دور زدن برخی تحریم‌های مالی و بانکی، می‌توان در مبادلات خرد بین تجار کشورمان با کشورهای دیگر از ظرفیت ارز‌های مجازی بهره برد.
«بیت کوین» یکی از ارز‌های مجازی و به عبارت دیگر مهمترین ارز مجازی حال حاضر است که چند وقتی است در کشور ما نیز این در فضای مجازی و رسانه‌ای مطرح شده است. اما دلیل عمده‌ای که موجب شد تا بیت کوین و یا ارز‌های مجازی در کشور ما مطرح شود، به ماجرای بازگشت تحریم‌های امریکا برمی گردد که در اردیبهشت ماه سال ۹۷ حادث شد. به موازات این موضوع بود که بحث ارز‌های مجازی و ساز و کار موجود در این نظام پولی جدید برای دور زدن تحریم‌ها و کاهش اثرات تحریمی بر اقتصاد کشور با بهره گیری از این بستر مطرح شد. در خصوص امکان یا عدم امکان چنین اقدامی با استفاده از ارز‌های مجازی، بحث‌های رسانه‌ای جسته و گریخته‌ای انجام شده است. نشریه صبح صادق برای بررسی کارشناسی این موضوع به سراغ محسن رضایی صدرآبادی رفته است. وی دانشجوی دکتری اقتصاد اسلامی در دانشگاه امام صادق (ع) بوده از سه سال پیش مدیر گروه اقتصاد فضای مجازی مرکز تحقیقات و آینده پژوهی سازمان سراج است. وی همچنین سابقه کار پژوهشی ۸ ساله در حوزه ارز‌های مجازی دارد. برای اطلاع از جوانب مختلف ارز‌های مجازی، متن گفتگوی کامل خبرنگار صبح صادق با این پژوهشگر جوان را در ادامه ملاحظه فرمایید:
لطفاً در خصوص نحوه شکل گیری ارز‌های مجازی در اقتصاد دنیا توضیح بفرمایید، اینکه ارز‌های مجازی اساساً از چه زمانی و توسط چه کسانی در دنیا مطرح شد و علل و زمینه‌های طرح آن چه بوده است؟
ایده ارز‌های مجازی به یک واقعیت تاریخی بازمی گردد که آن در واقع نقد نظام بانکی کنونی و حاکمیت دولت‌ها بر خلق پول در اقتصاد می‌باشد که برای اولین بار طرفداران مکتب پولی اتریش سردمداران این نظریه بودند. نظر این مکتب این بود که دولت‌ها در خلق پول و در حاکمیت پولی نباید دخالت کنند. به اعتقاد این افراد، دخالت دولت‌ها و بانک‌های مرکزی در این حوزه، باعث تورم و بحران‌های اقتصادی شدید می‌شود. اما ایده اولیه ارز‌های مجازی به طور مشخص در سال ۱۹۸۲ با مقاله آقای «دیوید چام» مطرح شد. او مطرح کرد که برای رهایی از نظام پولی و مالی حاکم بر دنیا که در آن دولت‌ها سیاست گذار و حاکم آن نظام هستند، شرکت‌ها و مجموعه‌های مردمی به سراغ پول دیجیتال بروند. بعد از طرح این ایده از سوی دیوید چام، تاریخچه مفصلی در خصوص نحوه شکل گیری ارز‌های مجازی وجود دارد که به طور خلاصه می‌توان گفت، اولین شرکت تأسیس شده در این حوزه به نام «دیجی کش» بود که جلوی فعالیت آن گرفته شد و این شرکت ورشکست شد. در ادامه این روند تاریخی، «ایگولد» (طلای مجازی) در امریکا مطرح شد که در سال ۲۰۰۷ کاربرد مجرمانه پیدا کرد و این پروژه نیز شکست خورد، تا این که در سال ۲۰۰۸ مقاله فردی با نام مستعار «ساتوشی ناکاموتو» منتشر شد که بیت کوین را معرفی کرد. در این مقاله ۹ صفحه ای، این فرد ادعا کرد که می‌خواهد یک سیستم مالی ایجاد کند که سرور مرکزی نداشته و غیرمتمرکز باشد و بدون نیاز به واحد ارزیاب مرکزی مثل دولت‌ها و بانک‌های مرکزی، بتواند تراکنش‌ها و دارایی‌ها را مدیریت کند. بعد از آن بود که شبکه بیت کوین با برنامه ریزی open sorce رونمایی شد و در اختیار توسعه دهندگان قرار گرفت و به مرور زمان این سیستم مورد اقبال قرار گرفت.
نکته‌ای که در خصوص اقبال افراد به بیت کوین وجود داشت که شعار بیت کوین نیز بود این بود که من حاکمیت دولت‌ها را در پشت سر خودم ندارم، بانک‌های مرکزی بالای سر این سیستم متمرکز نیستند و هیچ دخالتی در آن ندارند.
همانطور که گفتید، دولت‌ها پشتیبان این ارز‌های مجازی نیستند. با این وجود، اعتبار این ارزها چگونه تضمین می‌شود و وضعیت ثبات ارزش آن‌ها در آینده چگونه خواهد بود؟
بحث اعتبار ارز‌های مجازی نیازمند توضیحات مفصلی است، ولی در بیان ساده می‌توانم بگویم که نظام پولی، بازیگران جدیدی پیدا کرده است؛ در نظام ارز‌های مجازی، مفاهیم جدیدی مثل استخراج و استخراج کنندگان به وجود آمده اند؛ هر کدام از این‌ها یک نقشی بازی می‌کنند و یک نقش نیز برای اعتبار دهندگان در نظر گرفته شده است.
با این حال، هنوز ارز‌های مجازی استقلال کامل خود را از تصمیمات و سیاست گذاری دولت‌ها پیدا نکرده اند و همانند ارز‌های بین المللی امروز، اگر یک دولتی در استفاده از این ارز‌های مجازی یا ممنوع و محدود کردن استفاده از آن‌ها یک تصمیمی بگیرد، نتیجه آن در افت و خیز ارزش ارز مجازی موثر است. این امر در حد شایعه نیز در خصوص بیت کوین مطرح شده و بر ارزش آن تأثیر مثبت و منفی داشته است. مثلاً خبری منتشر شد که بیت کوین توسط چین ممنوع شد. بدنبال این خبر ارزش بیت کوین افت شدیدی داشت و یا بالعکس انتشار خبری در اواخر سال ۲۰۱۶ که در آن امریکا اجازه راه اندازی خودپرداز‌های بیت کوین در شهر نیویورک را داده بود، اعتمادی را در بازار بیت کوین ایجاد کرد تا در بازه زمانی کمی ارزش آن نزدیک به سه هزار دلار بالا برود. همچنین خبر آزادسازی معاملات با بیت کوین در بورس شیکاکو نیز منجر به افزایش نزدیک به سه هزار دلاری قیمت شد.
البته علت این تأثیرپذیری‌ها به شعاع محدود بازار ارز‌های مجازی نیز مربوط می‌شود. به عبارت دیگر، اگر فراگیری ارز‌های مجازی روز به روز افزایش یابد و همچون ارز‌های بین المللی موجود مورد استقبال و استفاده مردم قرار گیرد، قدرت کشور‌ها و حاکمیت‌ها در تأثیرگذاری بر ارزش آن کاهش خواهد یافت.
اگر این ارزها، به غیر از مبادلات، در معاملات نیز ارزشمند شوند، یعنی بازار حاضر باشد در ازای دریافت بیت کوین یا هر ارز مجازی دیگر، کالا بفروشد، در آن صورت اعتباری که مد نظر است برای ارز مجازی به وجود خواهد آمد. همین اتفاق می‌تواند توسط شرکت‌های خصوصی یا عموم مردم و یا توسط دولت‌ها انجام شود. عمومیت و فراگیر شدن ارز مجازی به این معنا است که اگر مردم در آینده حاضر بشوند کالا‌ها و خدمات را با همدیگر تبادل کنند و در برابر آن بیت کوین دریافت کنند، اینجاست که قدرت بیت کوین نمایان می‌شود. در افق آینده چنین سناریویی محتمل است که قدرت دولت‌ها و حکومت‌ها در این حوزه به حداقل برسد.
آیا در مقطع فعلی، با هیچکدام از ارز‌های مجازی تبادل کالایی صورت نمی‌گیرد؟
در وضعیت فعلی حجم گسترده‌ای از معاملات ارز‌های مجازی برای خرید و فروش و سرمایه گذاری است، ولی این به این معنا نیست که اکنون هیچ مبادله کالایی وجود ندارد. در حال حاضر بخش‌هایی از اقتصاد‌های چین، ژاپن، استرالیا و یک سری از فروشگاه‌ها وجود دارند که کالا می‌فروشند و در قبال آن بیت کوین دریافت می‌کنند، ولی وضعیت غالبی که الآن وجود دارد، سرمایه گذاری برای خرید بیت کوین و ارز‌های مجازی و یا معامله و دست به دست شدن این ارزها به امید افزایش قیمت آن‌ها است.
ارز‌های مجازی چه قابلیت‌ها و ظرفیت‌های دیگر اقتصادی دارند و وضعیت فعلی آن‌ها در کشور ما چگونه است؟
در وضعیت فعلی یک سری ظرفیت‌های خرد برای اقتصاد کشورمان در حوزه ارز‌های مجازی وجود دارد. برای دور زدن برخی تحریم‌های مالی و بانکی، می‌توان در مبادلات خرد بین تجار کشورمان با کشورهای دیگر از ظرفیت ارز‌های مجازی بهره برد.
اما این که آیا ما می‌توانیم از ظرفیت ارز‌های مجازی برای دور زدن تحریم‌های نفتی و بی اثر کردن این نوع تحریم‌ها نیز بهره ببریم، لازمه چنین کاری نیازمند حجم بالایی از مبادلات بیت کوین است. بیت کوین در حال حاضر مالکیت ۶۰ درصد از بازار ارز‌های مجازی را در اختیار دارد و اگر بیت کوین را بخواهیم با نفت مبادله کنیم، فروش نفت ما در مقطع فعلی معادل چند هزار بیت کوین می‌شود. مبادله بیت کوین در این سطح، با توجه به بازار کوچک مبادلات کالایی با بیت کوین، رقمی نجومی محسوب می‌شود و یک انقلاب و تحول در این حوزه محسوب می‌شود. کل دارایی موجود در بازار ارز‌های مجازی حدود ۲۰۰ میلیارد دلار است، ولی حجم مبادلات کالایی در آن پایین است و اگر ما بخواهیم این میزان مبادله را در این بازار انجام دهیم، لازمه آن این است که به صرافی‌های بزرگ دنیا مراجعه کنیم، این صرافی‌ها عموماً امریکایی هستند و یا تحت نظر قوانین پولی و مالی امریکایی عمل می‌کنند. جابجایی ارز مجازی با رقم زیاد از این طریق، آسیب‌ها و موانع خاص خود را دارد. در چنین وضعیتی، باید با اکانت‌های فیک، مستندسازی و نام‌های مستعار در آن صرافی‌ها حساب باز کنیم و اگر هر لحظه دراین چرخه مشخص شود که طرف ایرانی و دولت ایران یک طرف این مبادلات است، این خطر وجود دارد که مبادلات را متوقف کنند و پول‌ها و دارایی‌های ما را بلوکه کنند؛ لذا تمام کسانی که در این صنعت فعال هستند به این نکته اذعان دارند که در حال حاضر مبادلات نفتی و تحریم‌های بزرگ با استفاده از ظرفیت بازار ارز‌های مجازی کاملاً غیر قابل انجام است، ولی این که یک تاجر با یک تاجر دیگر بتواند چنین مبادله‌ای را انجام دهد؛ بله، امکان آن وجود دارد.
فرصت بهینه در حوزه ارز‌های مجازی برای کشور ما این است که اگر بتوانیم سیاستی فعالانه با ایجاد پیمان پولی مجازی با کشورهای دوست ایجاد کنیم و یک ارز مجازی بین الدولی تعریف کنیم، چنین قابلیتی وجود دارد که بتوانیم حتی در مبادلات بزرگ مالی نیز از این طریق به راحتی اقدام کنیم و هیچ تهدیدی از ناحیه تحریم‌های پولی و بانکی امریکا نداشته باشیم.
البته ارز‌های مجازی تهدید‌های دیگری نیز دارند که یکی از مهمترین آن‌ها برای کشور بحث مصرف بالای برق است. امسال با افزایش استخراج بیت کوین در کشور، شاهد افزایش مصرف برق هستیم که وزارت نیرو از این ناحیه احساس خطر کرده است که نشان می‌دهد سازمان‌های مسئول در این زمینه سیاست‌های دیرهنگام و منفعلانه داشته اند و نتوانسته اند بروز چنین معضلاتی را از قبل پیش بینی کنند و مانع از بروز آن شوند.
به طور خلاصه اگر بخواهم مقدمه لازم برای بهره مندی جمهوری اسلامی ایران از ظرفیت‌های حوزه ارز‌های مجازی را بیان کنم، آن اتخاذ سیاست‌های فعالانه از سوی دولت است و الاّ سیاست‌های منفعالانه هیچ ظرفیتی برای ما به وجود نمی‌آورد.
منظورتان از سیاست‌های فعالانه و منفعلانه چیست؟ لطفاً بیشتر توضیح دهید.
منظور از از سیاست‌های فعالانه این است که بتوانیم بر این بازار در کشور کنترل داشته باشیم و در مواقع حساس سیاست گذاری کنیم؛ اما اکنون این وضعیت حاکم نیست و هنوز دولت و مجلس موضع مشخصی در خصوص ورود به بازار ارز‌های مجازی و یا ممنوعیت آن اعلام نکرده اند.
همچنین اگر زمانی در کشور به صورت حاکمیتی ورود می‌کردیم و استخراج این ارزها را انجام می‌دادیم، صرافی‌های بین المللی جهان برای تبادل ارز‌های مجازی در اختیار و کنترل ما بود، که می‌توانست آن نقش فعالانه را برای ما ایجاد بکند و از بازیگران اصلی این حوزه باشیم.
سیاست منفعلانه این است که به سراغ ارز مجازی بیت کوین برویم و بخواهیم با استفاده از آن ظرفیتی را ایجاد کنیم. همانطور که گفتم بر اساس مطالعاتی که انجام داده ایم، چنین ظرفیتی در سطح کلان وجود ندارد و تهدید‌های آن بیشتر است؛ به این علت که هیچ بخشی از این سیستم در اختیار ما نیست و هیچ کنترلی روی آن نداریم.
نمونه سیاست‌های منفعلانه را می‌توانیم در حوزه شبکه‌های اجتماعی ببینیم؛ متاسفانه در مواجهه با شبکه‌های اجتماعی مثل تلگرام، اینستاگرام، واتساپ و ... سیاست‌های فعالانه نداشته ایم؛ آیا تا کنون به معنای واقعی کلمه، شبکه‌های اجتماعی بومی در سطح این شبکه‌ها ایجاد کرده ایم؟ سیاست فعالانه به این معنا است.
نظر شما این است که ممکن است در آینده، ایران در نظام پولی ارز‌های مجازی هم تحریم شود، دارایی هایش مسدود شود و با محرومیت و ممنوعیت مواجه شود؟
بله؛ بلوکه شدن دارایی‌های ارزی نکات فنی خاص خود را دارد که به زبان ساده اگر بخواهم بیان کنم، در صورت رعایت یک سری نکات ساده امنیتی، به هیچ وجه کسی نمی‌تواند دارایی شما را در این سیستم مسدود کند. ولی به هر حال برای جابجایی ارز مجازی خود باید به صرافی یا کیف پول (wallet) مراجعه کرد و این احتمال که واسطه‌ها بخواهند پول شما یا هر کس دیگر را بلوکه کنند، وجود دارد، برای همین باید در نظام پولی مجازی صرافی‌ها و کیف پول‌های معتبر را شناخت و از طریق آن‌ها تبادل ارزی انجام داد.
خبرنگار: اکبر کریمی
