اثر محیط معمولاً پیگیر و مستمر است و تکرار می‌شود و عادت ایجاد می‌کند.
در شماره قبل در خصوص عامل وراثت در تربیت انسان سخن گفتیم و در این شماره به نقش محیط بر تربیت خواهیم پرداخت.
محیط در همه حال و به طور مستمر، در همه ساعات شبانه روز، در تمام سال و در همۀ عمر به وجود فرد شکل می‌دهد. محیط ممکن است آموزنده و در جهت مطلوب تأثیر کند یا بدآموزی داشته و زمینۀ انحراف را ایجاد کند. تأثیر محیط در هر حال تعیین کننده است و گاه قوی‌تر از تربیت عمدی می‌شود. زیرا محیط غالباً علایق فردی ساخته و پرداختۀ خود را تشویق می‌کند، در حالی که تربیت عمدی ممکن است با بعضی انگیزه‌ها و خواسته‌های وجود آدمی معارض باشد. اثر محیط معمولاً پیگیر و مستمر است و تکرار می‌شود و عادت ایجاد می‌کند. (معیری، بچه‌های خوب پرورش بد، ۹۶)
به طور کلی می‌توان عامل محیط را به دو قسم عوامل انسانی و غیر انسانی تقسیم کرد و محیط عبارت از هر امری است که انسان را احاطه کرده است؛ بنابراین هرچند که انسان رشد می‌کند، دایرۀ محیط او وسعت می‌یابد.
عوامل محیطی غیر انسانی
می‌توان این عامل را به سه قسم تقسیم کرد: عامل مادی و عامل معنوی و عامل ماورائی. عوامل محیطی مادی عبارتند از آب و هوا، نور، حرارت، مسکن، خوراک و پوشاک و بالاخره هر امر مادی که انسان‌ها بدان محفوف می‌باشند. حالات زندگی در عقل و روان انسان مؤثّر است و از نظر اخلاق حالات خاصی را در افراد ایجاد می‌نماید. غالباً جود و سخا و شجاعت در صحرانشینان و کسالت و سستی در محیط‌های گرم و علاقه به استقلال و بزرگواری در کوه نشینان و رضا و قناعت در محیط کشاورزی و علاقه به کار و کوشش در محیط‌های سردسیر دیده می‌شود.
محیط غیر انسانی معنوی نیز بسیار گسترده است و شامل مجلّات، کتب، روزنامه ها، تلویزیون، سینما و حتی وطن جغرافیایی می‌شود. (حجتی، اسلام و تعلیم و تربیت، ـ ۱۰۸)
در این قسمت به اختصار، نقش تغذیه و رسانه را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
۱- نقش تغذیه
از جمله عوامل مؤثّر بر انسان، تغذیه از نظر کمّیّت و کیفیّت است که به لحاظ تأثیرگذاری بر نگرش، گرایش و عملکرد باید بر آن دقت شود. تغذیه در رشد ذهنی و بدنی انسان در دوران شیر خوارگی و بعد از آن اثر می‌کند. در مورد این تأثیر روایات فراوانی از پیامبر اکرم (ص) و ائمّه رسیده است که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود:
پیامبر اکرم (ص) دربارۀ تأثیر غذا و کیفیت آن بر اعمال عبادی و دعا‌های انسان فرمودند: هرکس به اندازۀ یک لقمۀ حرام بخورد، چهل شب و روز نمازش قبول نمی‌شود و دعایش به اجابت نمی‌رسد و هر گوشتی که از حرام رشد کرده باشد، سزاوار آتش دوزخ است. امروزه بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی در اثر خوردن غذا‌هایی است که به نحوی از راه حرام به دست آمده است. کودکانی که با غذای حرام تغذیه شوند، فطرت دینی خود را از دست می‌دهند و به هر کاری دست می‌زنند. به همین دلیل امام حسین (ع) در روز عاشورا پس از ناامیدی از هدایت لشگریان عمر سعد خطاب به آنان فرمودند به تحقیق شکم‌های شما از حرام پر شده است. یعنی دیگر کلام معصوم هم در شما اثر نمی‌گذارد.
در دوران جنینی، تغذیۀ مادر از نظر کمّی و کیفی بر روی جنین مؤثّر است. اگر کمبودی از لحاظ غذایی وجود داشته باشد کودکانی دارای نقص جسمی و عقلی و اضطراب‌های شدید به دنیا می‌آیند. بیماری‌های مادر و استعمال موادی از قبیل دخانیات و الکل نیز در رشد جنین بسیار تأثیر منفی دارد. (همان، ۱۴۶)
در مورد شیر مادر، علی (ع) فرمودند: شیری برای کودک، سودمندتر و پربرکت‌تر از شیر مادر نیست و در مورد انتخاب دایه نیز فرمودند: در انتخاب دایه چنان دقت کنید که در ازدواج دقت می‌نمایید. زیرا شیر، طبیعت کودک را دگرگون می‌سازد و نیز فرمودند شیر زن‌های زانیه و دیوانه را به فرزندانتان ندهید، زیرا شیر در اخلاق کودک سرایت می‌کند. (آیت اللّه مکارم شیرازی، سایت دایره المعارف طهور)
البته تأثیر مواد غذایی، منحصر به دوران جنینی و شیرخوارگی نیست. شاید به همین دلیل باشد که در قرآن می‌فرماید: فَلیَنظُرِالإنسانُ إِلی طَعامِه ۲۴/ عبس و اصحاب کهف نیز پس از بیدار شدن، دربارۀ تهیة غذا، این نکته مطرح کردند که از جایی غذا بگیرند که پاک باشد. فَلیَنظُر أیُّها أزکی طَعامً فَلیَأتِکُم بِرِزقٍ مِنه ۱۹ (/ کهف). در باب حلّیّت و حرمت خوراکی‌ها آیات گوناگونی در قرآن آمده است. ذبح حیوانات و پرهیز از خوردن گوشت حیواناتی که تذکیۀ شرعی نشده اند، از موضوعاتی هستند که در آیات متعدد آمده و نشان از اهمیت موضوع دارند.
۲- نقش رسانه
در زمان کنونی، فضای مجازی امکان دسترسی بسیار آسان به هر گونه اطلاعاتی را فراهم کرده است به طوری که لازم نیست شخص حتی محیط خود را تغییر دهد. اگر متربی، معیار حضور در محیط‌های مختلف را نداشته باشد، عملاً از مربی چندان کاری بر نمی‌آید. قرآن کریم دربارۀ این اطلاعات، از هر منبعی که باشد این گونه معیار می‌دهد: «فَبَشِّر عِبادِ الَّذینَ یَستَمِعوُنَ القَول فَیَتّبِعوُنَ أحسَنَه» (۱۸/زمر). در این صورت افراد موظفند از بین چیز‌هایی که می‌شنوند، بهترین آن‌ها را برای پیروی انتخاب کنند. نقش مربیان اینست که ملاک انتخاب برای حسنات به طور اعم را در اختیار متربی بگذارند. در این صورت او خود می‌تواند حضورش را در محیط‌های گوناگون مدیریت کند.
۳- عوامل محیطی غیر انسانی ماورائی
عموم دانشمندان تربیتی به نقش این عامل اشاره‌ای ندارند. لکن فیض کاشانی به این مطلب پرداخته و تأثیر فرشتگان و شیاطین را ذکر می‌کند. باید توجه داشت که گرچه فرشتگان و شیاطین جزء موجودات زنده و عاقل طبقه بندی می‌شوند، ولی از آن جا که انسان نیستند، می‌توان در این قسمت از آن‌ها نام برد.
فیض، عوامل تأثیرگذار بر انسان را به عوامل عادی و طبیعی و عوامل ماوراء طبیعی تقسیم می‌کند. او می‌گوید نفس ناطقۀ انسان تحت تأثیر عوامل گوناگون قرار دارد و علاوه بر حواس پنج گانۀ ظاهری و حواس باطنی و شهوت و غضب و حافظه که آموخته‌های پیشین را به یاد می‌آورد، دو موجود فراحسی نیز از عوامل بسیار مهم تأثیرگذار است. یکی فرشته و دیگری شیطان. این دو مأمور الهی اند و قلب و جان آدمی را در اختیار دارند و فرشته، عامل موجد و الهام کنندۀ حقایق و معارف و فضایل است و شیطان با وسوسه‌های مخرب خود، آدمی را به بدی، کژی و بیراهه می‌کشاند. فرشته و شیطان هر دو می‌توانند خاطره‌هایی که خاستگاه آن‌ها محفوظات و مکنونات آدمی است را به یاد انسان بیاورند و از همین طریق موجب پیدایش انگیزه و تصمیم بر فعل یا ترک فعل بشوند. بدین جهت جزء عوامل مهم تربیت آدمی هستند. (بهشتی، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، ۷۰ ـ ۱۰۰)
به فرمودۀ قرآن، شیاطین و فرشته‌ها هر دو می‌توانند به انسان وحی کنند. به این معنا که او را دعوت کنند که کاری را انجام دهد. در آیۀ ۱۲۱/انعام می‌فرماید: «وَ إنّ الشَّیاطینَ لَیوُحوُنَ إلی أولیائِهِم لِیُجادِلوِکُم بی گمان شیاطین دوستان خود را وسوسه می‌کنند تا با شما مجادله کنند.» و در آیۀ ۶/جن می‌فرماید: «مردمانی از آدمیان به مردانی از جن پناه می‌بردند و آن‌ها بر سرکشی و ضلالتشان می‌افزودند.» این آیات و آیاتی از این قبیل که در قرآن کم نیستند، نشانۀ تأثیرگذاری عوامل ناپیدای غیرانسانی در اعمال انسان هستند.
