در نقشه جامع علمی کشور، هوافضا به عنوان یکی از اهداف بخش نظام علم و فناوری و جز اولویت‌های «الف» فناوری تعیین شده است. همچنین هوافضا نقش مؤثری در توسعه دیگر فناوری‌های اولویت دار دارد. رشد سریع مخابرات ماهواره‌ای، پیش بینی چندین برابر شدن بازار درخواست مشاهده زمین موید اهمیت این موضوع است.

نقش بخش هوافضا در ارتقای اقتدار و امنیت ملی، پیشرانی علم و فناوری در دیگر زمینه‌ها و منافع حاصل از سرریز فناوری‌های توسعه یافته یا بومی سازی شده به دیگر بخشها نیز از جمله دیگر عواملی هستند که هوافضا را در سطح جهانی، به یک بخش راهبردی تبدیل کرده است.

در کشور ما، دستاوردهای اخیر به ویژه طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره‌ها سبب افزایش عزت و خودباوری ملی شده و تراز جمهوری اسلامی ایران را در چشم ناظران جهانی ارتقا بخشیده است.

برخی ویژگی‌ها، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خاص جمهوری اسلامی ایران، همچون سرزمین پهناور و موقعیت ممتاز ژئوپولیتیک، تجربه کسب توانمندی در ساخت، پرتاب و قراردادن ماهواره، فضاپیما و سایر اجسام پرنده در فضا و بهره برداری از آنها، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کلاس جهانی، نیروی انسانی مستعد، نخبه و متخصص، ضرورت توجه ویژه به این بخش را نمایان می‌سازد.

وجود این ظرفیت‌ها و توانمندی‌ها در کنار فرصت‌های پیشرو، نوید موفقیت‌هایی بزرگ را در آینده‌ای نه چندان دور می‌دهد؛ موفقیت‌هایی که در صورت وجود برنامه‌ای جامع و تلاش مستمر و همدلانه بازیگران بخش هوافضا، دور از دسترس نخواهد بود.

تعداد مقالات، کتب، رساله‌های پژوهشی و اختراعات ثبت شده از جمله شاخص‌های علم و فناوری به شمار می‌روند و پایش مستمر آنها نقش بسزایی در تدوین سیاست‌های مؤثر در توسعه آن فناوری دارد.

حسن رضایی، پژوهشگر حوزه موشکی در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید در دنیا قابلیت‌های کلیدی برای بحث فضا در ۶ دسته قابل تقسیم است؛ نخست سازمان‌های فضایی که قابلیت راهبری ماهواره را دارند؛ یعنی توانایی استفاده از ماهواره را دارند بدون آنکه الزاماً طراح یا سازنده ماهواره باشند. دوم سازمان‌های فضایی هستند که قابلیت پرتاب ماهواره را دارند. دسته سوم به سازمان‌های فضایی مربوط می‌شود که قابلیت راهبری کاوشگر خارج از مدار زمین و کاوش در سطح منظومه خورشیدی را دارند.

وی می‌افزاید: دسته چهارم نیز سازمان‌هایی که قابلیت اعزام انسان به فضا را دارند و دسته پنجم نیز سازمان‌های فضایی هستند که قابلیت راهبری ایستگاه فضایی را دارند. در نهایت دسته ششم، شامل سازمان‌های فضایی می‌شود که قابلیت اعزام انسان به کرات دیگر از جمله ماه را دارند.

کشورهای برتر در فناوری فضایی و جایگاه ایران

این پژوهشگر خاطرنشان می‌کند: توضیح مشخص اینکه به طور کل، ۱۰ کشور در دنیا به معنای واقعی دارای فناوری فضایی هستند که شامل آمریکا، روسیه، چین، ژاپن، هند، ایران، انگلستان، اکراین، برزیل و آلمان می‌شوند. در مورد این قابلیت‌ها در ۱۰ کشور نام برده شده می‌توان گفت که کشور آمریکا تقریباً همه ۶ مورد قابلیت که شامل راهبری ماهواره، قابلیت پرتاب، کاوشگر، اعزام انسان به فضا و سایر کرات می‌شود را دارد. کشور روسیه نیز غیر از اعزام انسان به کره ماه، سایر قابلیت‌ها را دارد. کشور چین نیز هم رده با روسیه است.

عیسی زارع پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز درباره پیشرفت چشم‌گیر جمهوری اسلامی ایران در حوزه فضایی و ارتقا جایگاه ایران می‌گوید: جایگاه ایران از رتبه ۴۵ در سال ۱۹۹۶ به رتبه ۱۱ جهان در سال ۲۰۱۷ با همت و تلاش دانشمندان مؤمن و متعهد ایران اسلامی ارتقا یافته است. برنامه‌ریزی دقیق در اواسط دهه هشتاد تا اوایل دهه نود برای استعدادیابی و جذب جوانان نخبه و متخصص با تکیه بر دانش و نوآوری موجب برداشتن گام‌هایی مقتدرانه همچون پرتاب ماهواره امید با ماهواره‌بر بومی سفیر امید در سال ۱۳۸۷ شد و پس از آن ایران به جمع باشگاه محدود کشورهای دارای توانمندی طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره پیوست.

وی افزود: فناوری فضایی در ایران تا اوایل دهه ۹۰ روند رو به رشدی داشت اما طی سالیان اخیر رشد آن متناسب با توان نخبگان و جایگاه علمی و فناوری کشور نبوده است. هر چند در این سال‌ها جهش‌هایی در این حوزه داشته‌ایم اما ظرفیت‌های کشور ما بسیار بیشتر از جایگاه فعلی ما در این صنعت مهم و راهبردی است.

پرویز کرمی، دبیر ستاد فناوری‌های نرم و توسعه صنایع خلاق معاونت علمی نیز درباره جایگاه ایران در عرصه فضایی می‌گوید: ط بق آمارهای رسمی بین‌المللی، ایران در سال ۱۹۹۶، در رتبه ۴۵ کشورهای دارای برترین فناوری‌های فضایی قرار داشت. در آن سال‌ها، ایران، سایه تحریم چندانی را در این زمینه احساس نمی‌کرد اما امروز و تا پیش از این دستاورد درخشان، ایران، دهمین کشور دارای فناوری‌های نوین فضایی است. آن‌چه در این آمار رشک‌برانگیز نشان داده و تعجب دانشمندان و نوابغ جهانی را در پی داشته آن‌که، ۹ کشور ابتدایی این فهرست، تحت هیچ‌گونه تحریم فضایی قرار ندارند و ایران به عنوان دهمین کشور این فهرست، نخستین کشوری است که با شدیدترین تحریم‌های حوزه هوافضا مواجه است.

در ایران مأموریت اقتدار آفرینی برای حوزه هوافضا تعریف شده است و در کنار آن بر توسعه اقتصادی و توسعه علم و فناوری فضایی به عنوان پیشران فناوری هم تاکید شده است. از این رو بررسی وضعیت ایران در زمینه شاخص‌های علمی حوزه هوافضا نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران در رتبه اول منطقه خاورمیانه در حوزه تولید علم هوافضا قرار دارد.

برای بررسی رتبه از نظر شاخص مقالات در این نوشتار ایران با کشورهای دنیا و منطقه خاورمیانه مقایسه شده است.

شاخص‌های ارزیابی تولید علم هوافضا

شاخص‌های ارزیابی مقالات علمی در مجلات معتبر به دو دسته کمی و کیفی تقسیم می‌شوند. هدف در شاخص‌های کمّی اندازه گیری تعداد مقالات چاپ شده در طول سال‌های مختلف است؛ اما این معیار به تنهایی برای ارزیابی مقالات علمی کافی نیست و به همین دلیل شاخص‌های دیگری همچون میزان ارجاع به مقالات (Citiation)، تعداد ارجاع به خود (Self - Citiation) و شاخص اچ (H-Index) برای بررسی کیفیت مقالات مورد استفاده قرار می‌گیرند.

میزان ارجاع به مقاله نشان دهنده تعداد کل ارجاعات داده شده به مقاله‌های یک کشور یا شخص است.

تعداد ارجاع به خود نیز نشان دهنده تعداد ارجاعاتی است که نویسندگان به مقالات قبلی خود است. در این زمینه استناد به کارهای خود، کم ارزش نیست اما میزان ارجاعات خارجی از اهمیت بیشتری برخوردار است و بالا بودن میزان آن نشانگر بالاتر بودن جنبه بین المللی آن است.

شاخص اچ، بهره وری و تأثیرگذاری علمی دانشمندان را به صورت عددی نمایش می‌دهد و با در نظر گرفتن تعداد مقالات پر استناد افراد و تعداد دفعات استناد آن مقالات توسط دیگران محاسبه می‌شود. این شاخص معیاری است که می‌توان محققان تأثیرگذار را از آنها که صرفاً مقالات فراوانی منتشر کرده اند، متمایز ساخت.

شاخص اچ همچنین برای مقایسه محققانی که در یک حوزه کاری یکسان فعالیت می‌کنند، کاربرد دارد.

در این جداول مشخص است که جمهوری اسلامی ایران در رتبه اول تولید علم هوافضا بر اساس مقالات ایندکس شده در اسکوپوس به عنوان مرجع اصلی بررسی سایت scimagojr در منطقه قرار دارد.

تعداد مقالات ایران در بازه زمانی ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۱ تعداد ۶ هزار و ۷۶ مستند بوده است. از سوی دیگر ایران بالاترین میزان اچ ایندکس را در منطقه خاورمیانه دارد.

وضعیت مقالات جمهوری اسلامی ایران در حوزه هوافضا در منطقه خاورمیانه

وضعیت اچ ایندکس مقالات جمهوری اسلامی ایران در حوزه هوافضا در منطقه خاورمیانه

همچنین جمهوری اسلامی ایران براساس سایت scimagojr و از نظر تولیدات علمی حوزه هوافضا در رتبه ۱۶ دنیا قرار دارد اما با این وجود از نظر میزان اچ ایندکس ایران بالاتر از فدراسیون روسیه و برزیل قرار دارد.

بررسی وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی رشته‌های مرتبط با هوافضا

تولید علم و انتشارات مقالات علمی از سوی دانشگاه‌ها و محققان صورت می‌گیرد و توانمندی دانشگاه‌ها می‌تواند زمینه ساز تحقیقات علمی باکیفیت باشد.

یکی از رتبه بندی‌های جهانی که بر اساس موضوع، دانشگاه‌های مختلف را بررسی می‌کند رتبه بندی EduRank.org است که ۱۴ هزار و ۱۳۱ دانشگاه از ۱۸۳ کشور برای ۲۴۶ موضوع را بررسی کرده است و در حوزه هوافضا فهرستی از بهترین دانشگاه‌های ایران که بر اساس عملکرد تحقیقاتی آنها در رشته مهندسی هوافضا رتبه بندی شده اند، معرفی کرده است.

نموداری از ۱.۵۸ هزار استناد دریافت شده توسط ۲۶۶ مقاله دانشگاهی ساخته شده در ۱۰ دانشگاه در ایران برای محاسبه رتبه بندی نشریات استفاده شده است.

جدول رتبه‌بندی edurank.org و وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در حوزه هوافضا

رتبه بندی کیواس توسط مؤسسه «کاکارلی سیموندز» در کشور انگلستان انجام می‌گیرد و از سال ۲۰۱۰ به صورت مستقل دانشگاه‌های دنیا را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و دانشگاه‌ها توسط ۶ شاخص در قالب ۴ حوزه کلی آموزش، پژوهش، قابلیت جذب در بازار کار و بین المللی سازی ارزیابی می‌شوند.

پایگاه رتبه بندی کیو اس در ارزیابی خود در شاخص مربوطه به اندازه گیری تأثیر پژوهش، اطلاعات پنج ساله موجود دانشگاه‌ها را در پایگاه استنادی اسکوپوس مورد بررسی قرار می‌دهد.

بر اساس رتبه بندی سال ۲۰۲۲ کیواس، ۸ دانشگاه ایرانی در موضوع «مهندسی مکانیک، هوانوردی و ساخت و ساز» در جمع برترین‌های جهان قرار گرفتند.

وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی دانشگاه جهانی QS بر اساس موضوع مکانیک، هوانوردی و ساخت و ساز

پایگاه رتبه بندی تایمز نیز یکی از معتبرترین نظام‌های رتبه بندی در سطح بین المللی است. در این رتبه بندی از ۱۳ شاخص در قالب ۵ معیار آموزش (۲۵)، پژوهش (۳۰)، استنادات (۳۰)، درآمد صنعتی (۷.۵) و وجهه بین المللی (۷.۵) بهره جسته است.

در رتبه بندی موضوعی این رتبه بندی که در سال ۲۰۲۲ منتشر شده است تعداد ۴۰ دانشگاه ایرانی در میان دانشگاه‌های برتر حوزه مکانیک و مهندسی هوافضا قرار دارند. دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه تبریز با رتبه ۲۰۱-۲۵۰ جز برترین‌های دانشگاه‌های ایرانی قرار دارند.

بررسی مقالات و رتبه‌های برتر دانشگاه‌های کشور در حوزه هوافضا نشان می‌دهد جهت گیری کشور به سمت تحقیقات کاربردی می‌تواند به نتایج خوبی در حوزه فناوری فضایی منجر شود.